Przeczytaj
ŻuławyŻuławy Wiślane według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski opracowanej przez Jerzego Kondrackiego to mezoregion fizycznogeograficzny wchodzący w skład makroregionu Pobrzeże Gdańskie i podprowincji Pobrzeża Południowobałtyckiego. Żuławy obejmują rozległą równinę deltową Wisły. Zarys deltydelty przypomina kształt odwróconego trójkąta o wysokości około 50 km i podstawie około 40 km. Jego wierzchołek znajduje się w rozwidleniu Wisły na dwa koryta - Leniwkę i Nogat, a podstawę stanowi Mierzeja Wiślana. Leniwka dzieli się na kolejne dwa ramiona: (1) Szkarpawę płynącą na wschód i (2) Martwą Wisłę płynącą na zachód w kierunku Gdańska. Nazwa Martwa Wisła utrwaliła się od czasu wykonania przekopu w latach 1891‑1895, który obecnie stanowi główny odcinek ujściowy Wisły. W 1840 roku w wyniku zatamowania przez zator lodowy dolnego odcinka Leniwki (obecnie zwanego Martwą Wisłą) powstało naturalne ramię Wisły zwane Wisłą Śmiałą.
Żuławy Wiślane dzielą się na trzy mniejsze jednostki: Żuławy Gdańskie, Żuławy Malborskie i Żuławy Elbląskie. Każda z tych jednostek ma osobny układ hydrograficzny.
Żuławy Gdańskie leżą w całości w dorzeczu Motławy i Martwej Wisły.
Żuławy Malborskie, które dzielą się na Wielkie i Małe Żuławy Malborskie, leżą w zlewni dwóch odnóg Wisły - Szkarpawy i Nogatu, a także zlewni rzeki Świętej i kilku mniejszych cieków.
Żuławy Elbląskie należą do zlewni ujściowego odcinka prawobrzeżnego Nogatu i rzeki Elbląg.
Powierzchnia współczesnych Żuław wynosi około 1700 km², w tym tereny depresyjne to 450 km² (ok. 28%). Największa depresja rozpościera się wokół jeziora Druzno, które jest pozostałością zatoki morskiej i przykładem jeziora deltowego. Ponadto jest przykładem kryptodepresjikryptodepresji, ponieważ lustro wypełniającej go wody położone jest na wysokości 0,1 m n.p.m., natomiast głębokość maksymalna jeziora wynosi ok. 3 m, czyli dno znajduje się poniżej poziomu morza. W Raczkach Elbląskich, około 2 km na północy zachód od jeziora Druzno, znajduje się punkt depresyjny, swego czasu uznawany za najniżej położony punkt na terenie Polski (1,8 m p.p.m.). Jezioro ma pośrednie połączenie z morzem przez rzekę Elbląg i Zalew Wiślany. W wodach jeziora zachodzą okresowo procesy mieszania się wód rzecznych i morskich, które mają istotny wpływ na dynamikę przepływów oraz cechy chemiczne i fizyczne wody. Średnia powierzchnia jeziora to 1446 ha. Zmienia się ona od około 1260 ha przy stanach niskich do około 2900 ha przy stanach ekstremalnie wysokich. Wody jeziora periodycznie zasilane są przez wlewy słonawych wód z Zalewu Wiślanego, których udział w bilansie wodnym stanowi średnio 28,3%.
W 2013 r. na Uniwersytecie Gdańskim odbyło się spotkanie z ekspertami z Katedry Geomorfologii i Geologii Czwartorzędu oraz Katedry Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska w sprawie najniżej położonej miejscowości w Polsce. Geodeta Jacek Gross oraz historyk Edmund Łabieniec wykazali, że największa depresja położona jest w okolicach miejscowości Marzęcino w województwie pomorskim. Swoje badania przeprowadzili już w 2013 roku. Zbadali polder w Marzęcinie niedaleko Nowego Dworu Gdańskiego na Żuławach Wiślanych i udowodnili, że tam depresja jest o kilkadziesiąt centymetrów większa. Według ich obliczeń, depresja w Marzęcinie wynosi 1,95 m p.p.m., a w niektórych miejscach przekracza nawet 2 metry. Tereny koło Marzęcina były dawniej dnem Zalewu Wiślanego. Wynurzyły się spod wody dzięki wybudowanej przez Niemców w 1943 r. przepompowni w Osłonce. Gdy wojska niemieckie wycofywały się przed Armią Czerwoną, urządzenia zniszczono i teren znowu zalała woda. Do ponownego osuszania polderu przystąpiono na przełomie 1948 i 1949 roku. A wtedy najniższy punkt w Polsce był już oficjalnie w Raczkach. Odkrywcy z wynikami zwrócili się do do Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii. GUGiK na podstawie danych pochodzących z lotniczego skaningu laserowego sporządził numeryczny model terenu. Ustalono, że punkt znajdujący się w Marzęcinie leży na poziomie 2,04 m p.p.m., czyli jest o 24 cm głębszy niż ten w Raczkach Elbląskich.
Krajobraz delty Wisły jest przede wszystkim efektem sedymentacji rzecznej. Początek tworzenia się delty Wisły należy wiązać z ustabilizowaniem się poziomu Morza Bałtyckiego, które nastąpiło 5‑6 tys. lat temu. Delta początkowo powstawała na dnie zatoki morskiej, wypełniając je aluwiami w kierunku północnym od miejsca w okolicy Piekła i Białej Góry, w którym Wisła dzieli się na Leniwkę i Nogat.
Akumulacja aluwiów w płytkich wodach zatoki morskiej, a później Zalewu Wiślanego, od neolitu aż do średniowiecza następowała w sposób ciągły i powolny. Od średniowiecza przyrost delty zaczął postępować bardzo szybko. Było to efektem antropogenicznego wylesiania dorzecza Wisły i rolniczego zagospodarowania gruntów, które spowodowało wzmożenie erozji. Od X do XVI wieku rzeka dobudowała deltę u ujścia północnych odnóg Szkarpawy i Leniwki. Natomiast od renesansu główny nurt Wisły skierowany został Nogatem, rzeka osadzała najwięcej aluwiów w kierunku północno‑wschodnim (rys. 3). W wyniku akumulacji aluwiów powstała rozległa równina zbudowana z żyznych gleb zwanych madamimadami. Występowanie tych gleb przyczyniło się do rozwoju osadnictwa, które na przestrzeni wieków, od około 2.5 tys. lat temu, kształtowało rolniczy krajobrazu Żuław. Rozwojowi rolnictwa sprzyjało także ukształtowanie powierzchni terenu, ponieważ większość obszaru delty jest równinna i lekko nachylona w kierunku północnym i północno‑wschodnim od wysokości 11 m n.p.m. w okolicy Gniewu nad Wisłą do około 2 m poniżej poziomu morza w rejonie jeziora Druzno. Na północy, jedynie wzdłuż brzegu Zatoki Gdańskiej, w kilkusetmetrowym pasie rzeźbę terenu urozmaicają ciągi wydm nadmorskich o wysokości względnej kilku metrów. Powstały one w efekcie działalności wiatru, na utworzonej z piasków pod wpływem prądu morskiego Mierzei Wiślanej.
Mieszkańcy Żuław przyspieszali proces powiększania lądu. Usypali wały, tworzyli polderypoldery rozbudowując obszar delty. Charakterystycznym elementem architektonicznym krajobrazu Żuław jest budownictwo olenderskieolenderskie, które rozwijało się od XVI wieku wraz z napływem ludności znad wybrzeża Morza Północnego, z terenów współczesnej Danii, Niemiec i Niderlandów. Wyjątkowym elementem krajobrazu kulturowego (osadniczego) wprowadzonym przez olędrów było sztucznie usypane wzgórze zwane terpem (fryzyjski terpen), które chroniło przed powodzią zbudowane na nim gospodarstwo. Począwszy od końca XIX wieku w wyniku przekopania nowego ujścia i skierowania 90% wód Wisły bezpośrednio do morza, przyrost delty został znacznie spowolniony.
Rozwojowi rolnictwa i osadnictwa na Żuławach sprzyja ukształtowanie terenu, jednak ogranicza je wysoka koncentracja chlorków, żelaza, manganu i fluorków w wodach podziemnych, ponieważ pozbawia poziomy wodonośne cech użytkowych. Ponadto zalegający płytko pod powierzchnią terenu poziom wód gruntowych sprzyja częstym podtopieniom, czemu przeciwdziała dobrze rozbudowany system melioracyjny składający się z kanałów i przepompowni odprowadzających wodę do rzek i naturalnych cieków wodnych.
Słownik
ujście rzeki w postaci kilku odnóg, tworzących obszar nizinny o charakterze bagiennym, przypominający kształtem grecką literę delta (delta); pochodzi od nazwy nadanej przez starożytnych Greków ujściu Nilu
(łac. depressio – głębokość) – obszar lądu położony poniżej poziomu morza
przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze; krajobraz ten można rozumieć jako antropogenicznie ukształtowany fragment środowiska geograficznego, powstały w wyniku zespolenia oddziaływań czynników przyrodniczych i kulturowych, tworzących specyficzną strukturę, objawiającą się regionalną odrębnością, postrzeganą jako swoistą fizjonomię
zagłębienie terenu wypełnione przez wodę lub lód, którego dno położone jest poniżej średniego poziomu morza (p.p.m.), natomiast powierzchnia znajduje się nad poziomem morza (n.p.m.)
(w j. angielskim mud – błoto, l. poj.: mada, inaczej fluwisole, ang. alluvial soils) – gleby powstałe w wyniku nagromadzenia się materiału (piasku i mułu) niesionego przez wody i akumulowanego w wyniku spadku prędkości (energii) wody; częstą cechą mad jest obecność w profilu naprzemianległych warstw o różnym składzie granulometrycznym
pierwotnie osadnicy z Fryzji i Niderlandów, najczęściej wyznania menonickiego (chrześcijańskiego wyznania protestantyzmu powstałego na początku XVI wieku w Holandii), którzy w XVI‑XVII wieku zakładali wsie w Prusach Królewskich, wzdłuż Wisły i jej dopływów, na Kujawach, Mazowszu i w Wielkopolsce; posiadali umiejętność melioracji i reprezentowali wysoką kulturę rolną
depresyjny teren, sztucznie osuszony i otoczony groblami w celu ochrony przed zalaniem
całość obszaru, z którego wody spływają do jednego punktu danej rzeki (jeziora) lub jej fragmentu
(kaszb. Zëławie, niem. Werder) – obszary wytworzone przez akumulację materiału rzecznego w deltach rzek; charakteryzują się bardzo urodzajnymi glebami. Są to zazwyczaj tereny podmokłe; w Polsce termin ten odnosi się głównie do obszaru Żuław Wiślanych