Przeczytaj
KrajobrazKrajobraz to termin wieloznaczny, stosowany w różnych dyscyplinach naukowych. W ujęciu geografii fizycznej może być synonimem środowiska przyrodniczego, jest używany w architekturzearchitekturze i geochemii, stosuje się go także w języku potocznym, gdzie oznacza widok (krajobraz wiejski i przemysłowy, zimowy i letni, brzydki i ładny). Czym więc właściwie jest krajobraz?
Wydaje się, że najwłaściwsze będzie połączenie wszystkich tych definicji, prowadzące ku stwierdzeniu, że krajobraz to wygląd (albo inaczej fizjonomia otoczenia), będący efektem określonej struktury ożywionych i nieożywionych komponentów środowiska przyrodniczego i procesów w nim zachodzących oraz form działalności antropogenicznej. W związku z tym każdy krajobraz ma formę, którą odbieramy wzrokiem, dającą się opisać i ocenić, choćby w kategoriach ładny – brzydki, harmonijny – nieharmonijny. Ale ma także treść, na którą wpływają różne czynniki, m.in. struktura i cechy przyrodniczych komponentów środowiska, procesy przyrodnicze decydujące o ewolucji krajobrazu, całokształt zmieniających się w czasie form antropopresji uwarunkowanych historycznie i kulturowo. Ich łączne oddziaływanie wpływa na aktualny lub udokumentowany historycznie wygląd krajobrazu. Można więc powiedzieć, że krajobraz ma swoją tożsamość, a nawet „mówi” do obserwatora, przekazując mu informacje o czynnikach, jakie doprowadziły do jego powstania i aktualnym stanie.
Spójrz na krajobraz lasu sosnowego. Widzisz jego formę – wzniesienie terenu porośnięte sosnami, całkowity brak podszytu, runo złożone z mchów i porostów oraz miejscami odsłonięty grunt. Czy na podstawie wyglądu krajobrazu możesz określić jego treść – czynniki, jakie doprowadziły do jego powstania i jego aktualną strukturę? Tak, w krajobrazach naturalnych mamy bowiem ich czytelne znaki.
![Zdjęcie ukazuje fragment lasu sosnowego. Na zdjęciu jest niskie wzniesienie w kształcie wału. Rosną na nim drzewa. Podłoże pozbawione jest trawy. Leżą na nim igły i szyszki z drzew.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RiY4qvbL4ULKP/1623890139/1n6WzDltzBNjH6qNCjoVPvBLiq7JDdrZ.jpg)
Jak wiesz, sosna jest gatunkiem, który preferuje przepuszczalne, ubogie, kwaśne podłoże. Krajobraz ten powstał więc w wyniku rozwoju (sukcesji) roślinności na mało żyznym siedlisku, np. okresowo lub trwale przesuszonych piaskach z glebami bielicowymi lub rdzawymi o małej zawartości próchnicy, a widoczne na zdjęciu wzniesienie jest najpewniej pagórkiem wydmowym.
Sytuacja komplikuje się w przypadku krajobrazów kulturowych. Krajobraz kulturowy to krajobraz zmieniony przez człowieka w wyniku rozwoju cywilizacyjnego. Jest on następstwem krajobrazów przyrodniczych, pierwotnych, jakie istniały na Ziemi do czasów neolitu, kiedy to w związku z uprawą rolniczą rozpoczął się proces przekształcania otaczającej przestrzeni. Można więc stwierdzić, że degradacja krajobrazów naturalnych doprowadziła do powstania krajobrazów kulturowych. Krajobrazy kulturowe towarzyszą nam nieustannie. To krajobrazy pól uprawnych, łąk, wsi, miast i miasteczek. Występują wszędzie tam, gdzie zaznaczył się wpływ człowieka.
Ludzie, gospodarując w przestrzeni, wpływają na otaczający krajobraz, nie zawsze zdając sobie sprawę ze skutków swych działań. Tymczasem każde z nich zapisuje się w krajobrazie w postaci np. podziału gruntów, roślinności porastającej pola i miedze, przebiegu dróg, układu wsi, stylu budownictwabudownictwa, cech charakterystycznych zabudowy i materiałów użytych do jej wznoszenia.
Procesy degradacji krajobrazów kulturowych nasiliły się w ostatnich kilkudziesięciu latach. Są one kształtowane zgodnie z potrzebami i możliwościami ekonomicznymi, subiektywnym poczuciem estetyki. Niemal nikt poza wąską grupą specjalistów i jeszcze węższą grupą ludzi, wrażliwych na piękno krajobrazu, nie przejmuje tym, co wokół niego powstaje i jak zmienia to warunki przyrodnicze, kulturowe i wygląd otoczenia. Następuje powszechna unifikacja stylu i form zabudowy, wznoszonej często według standardowych projektów, jej uproszczenie i geometryzacja, przez co krajobraz przestaje być nośnikiem informacji o tradycji i kulturze regionu oraz jego cechach przyrodniczych.
Spójrz na zdjęcie przedstawiające krajobraz pewnej wsi. Czy jesteś w stanie określić, w jakim regionie Polski występuje ten krajobraz?
![Zdjęcie przedstawia niewielki dom z okiennicami i spadzistym dachem. Dom jest drewniany. Dookoła budynku jest zielony płot. Przed ogrodzeniem stoi kapliczka i ławka. Przed domem i obok budynku rosną kwiaty, za domem drzewa.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RIRBsHMMl7Nv4/1623890141/1cgQYFyrQpNcwsafiHrKtj5qElaR8TA4.jpg)
Można bez większego trudu określić, że to Podlasie. Mówi nam o tym posadowienie budynków i charakterystyczny dla tego regionu styl zabudowy drewnianej z okiennicami, zdobieniami i ornamentami. A teraz spójrz na kolejną fotografię i ponownie spróbuj odpowiedzieć na to pytanie.
![Zdjęcie przedstawia nowoczesne domy. Mają spadziste dachy. Jeden z domów ma panele słoneczne na dachu. Budynki pomalowane są na jasne kolory. Domy są ogrodzone. Stoją przy drodze gruntowej. Za domami widać las.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RT0DKFWNn9kQJ/1623890142/1sED0MLockdRBMuvXGdl4mkZDjwsIJCJ.jpg)
Nie wiesz? Nic dziwnego, to także Podlasie, tylko że ten krajobraz mógłby występować w dowolnym miejscu w nizinnej części Polski. Czy już rozumiesz, jak ważne jest zachowanie tradycyjnego stylu zabudowy i wkomponowania jej w otaczający krajobraz?
Powstaje więc pytanie, jak powinniśmy kształtować krajobraz kulturowy, a zwłaszcza właściwy dla niego regionalny styl zabudowy, aby podobnie jak czynią to krajobrazy przyrodnicze, przekazywał obserwatorom informacje o swej tożsamości?
Nasi przodkowie w znacznie większym stopniu opanowali sztukę harmonijnego kształtowania otaczającego krajobrazu, choć zapewne nie robili tego w sposób celowy. Po prostu gospodarowali zgodnie z warunkami środowiska, tworząc krajobraz kulturowy współgrający z przyrodniczym otoczeniem.
W miejscach o dużej lesistości, gdzie podstawowym surowcem budowlanym było drewno, występowała z reguły zabudowa drewniana; z drewna konstruowane były także budynki gospodarcze, ogrodzenia, mosty i inne obiekty infrastruktury. Ten styl zabudowy harmonijnie wpisywał się w otaczający, leśny krajobraz, nie tworząc wizualnych kontrastów.
![Zdjęcie ukazuje kilka drewnianych budynków zlokalizowanych w krajobrazie górskim. Dom na pierwszym planie fotografii ma spadzisty, drewniany dach. Ramy okienne i drzwi pomalowane są na niebiesko. Budynek jest jednopiętrowy. W tle są - utrzymane w podobnym stylu - mniejsze budynki gospodarcze. Dookoła budynków rośnie niska trawa, za budynkami drzewa iglaste porastają zbocze wzniesienia.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RBmdmVbElaJn6/1623890144/1Yf7M8RU7R9HJafPXtaPLF8XZKTHpshi.jpg)
![Zdjęcie ukazuje drewniane ogrodzenie, biegnące w terenie porośniętym trawą. W tle na wzniesieniu rosną drzewa.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RTPyr2W92nSiP/1623890145/27Xvqor99SAIlF5YQxxoeUthBkQP6MvG.jpg)
Tam, gdzie w podłożu występowały lite skały, głazy narzutowe lub rzeczne otoczaki, pojawiały się budowane z nich surowe, kamienne budynki, a niewysokie, kamienne murki rozgraniczały pola, współgrając z krajobrazem, którego elementem były skałki i głazy. Dzięki temu charakterystyczne szkockie krajobrazy są rozpoznawalne bez najmniejszego problemu.
![Zdjęcie ukazuje budynek wykonany z kamienia. Stoi samotnie w terenie porośniętym trawą. Budynek ma zniszczony częściowo, zawalony, dach. Dom jest opuszczony. W tle jest wzniesienie.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RBXVSYW3Nvvj4/1623890146/tknZPyfjsL3CzUBOvjE9nzbQwfgjT2zT.jpg)
![Zdjęcie przedstawia kilka kamiennych budynków, są do siebie podobne, stoją w pewnej odległości od siebie na terenie porośniętym trawą. Na obszarze tym wydzielone są kamiennymi murkami kolejne łąki. Przy kolejnych wydzielonych łąkach stoi po jednym wspomnianym kamiennym budynku.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1Op6ggKFM7si/1623890147/BGQZstRJWIgYb0NOvtDtHigRhWaz9TYA.jpg)
Natomiast w miejscach, gdzie występowały intensywne opady śniegu, dachy miały zdecydowanie większy spadek, by pozbywać się go grawitacyjnie. Ten element stylu zabudowy jest charakterystyczny dla obszarów górskich – np. tatrzańskich i alpejskich, tworząc element spójny wizualnie z otaczającym, wysokogórskim krajobrazem. Duża stromizna dachów jest także znakiem wyróżniającym styl zabudowy Podhala, zarówno witkiewiczowskiego stylu zakopiańskiego, jak i współczesnych projektów.
![Zdjęcie przedstawia miasto zlokalizowane w dolinie. Na pierwszym planie są pięciokondygnacyjne drewniane budynki. Przy oknach są ozdobne czerwone okiennice. Dachy domów są spadziste. W tle wzniesienia porośnięte trawą i drzewami, a dalej wyróżnia się - górujący nad krajobrazem - ośnieżony szczyt. Ma kształt piramidy.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1OQy1NxRmboQ/1623890149/1mYH40B3CCmjytTNX90LZ9fGbNdvpwzk.jpeg)
![Zdjęcie przedstawia domy ze spadzistymi dachami stojęce w terenie pagórkowatym pomiędzy drzewami, w pobliżu łąk. W tle jest większy budynek, kilkukondygnacyjny.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1GZ4xOhdFhMQ/1623890150/nVqnEhO0QHXBYr7eHNp86AzAOdbkjkwQ.jpg)
W regionach, gdzie występował deficyt światła słonecznego i surowy klimat, na przykład w krajach skandynawskich w pobliżu koła podbiegunowego, krajobraz ożywiały kolorowe fasady drewnianych domów. Ich zwarte ustawienie węższą, szczytową ścianą ku morzu i bezpośrednie zetknięcie dłuższych ścian pozwalało na oszczędność ciepła.
![Zdjęcie ukazuje kolorowe, kilkukondygnacyjne domy. Domy mają spadziste dachy, kolorowe fasady, między innymi białe, czerwone, pomarańczowe. Budynki stoją na palach po dwóch stronach rzeki. W tle znajduje się most przez rzekę.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RMFWpPPxENpxb/1623890150/1kqtWJ9nRz993vDhBzqwViuNJVB6jBik.jpeg)
![Zdjęcie przedstawia kolorowe, kilkukondygnacyjne domy stojące w zwartym szeregu nad zbiornikiem wodnym. Za pierwszym szeregiem stoją kolejne domy, położone na początku wzniesienia, które jest w tle.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RBUjsINBh8xZP/1623890150/28dDP8FZXNMCRKGi9bHHSN1707ZxwZDJ.jpg)
Tam, gdzie światła było w nadmiarze, jak np. w regionie śródziemnomorskim, dominowała biel. Jasne fasady domów odbijały światło, grube ściany i małe okna utrudniały przenikanie gorącego powietrza do wnętrza domów. Ich mieszkańcy żyli z morza, nie budowali więc domów w głębi lądu, tylko w otoczeniu zatok dających schronienie statkom, ku którym schodziły strome, skalne ściany. Stąd dla krajobrazów śródziemnomorskich charakterystyczny jest piętrowy, czasem także amfiteatralny układ zabudowy.
![Zdjęcie ukazuje domy położone na stromym, skalnym wybrzeżu. Domy są białe, niektóre mają niebieskie okna i drzwi oraz kopuły. Na pierwszym planie stoją kamienne murki.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1P9DqAY1pqPC/1623890153/1xa0YHmBlgoGFN8YEyCf085tVP4MxAvG.jpg)
![Zdjęcie przedstawia miasto położone nad morzem i u podnóża pasma górskiego. Budynki sfotografowano z daleka, są białe. Góry porastają lasy.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RKSmtr7H60Nj4/1623890153/JEzA6D2P13KupNnfbiMQla4JJTTNfzcp.jpeg)
Przykłady harmonijnego wpisania zabudowy w otaczający krajobraz można mnożyć. Takim jest np. krajobraz osad na Wyspach Owczych, ale także modernistyczne projekty Franka Lloyda Wrighta (1867–1959), prekursora architektury organicznejarchitektury organicznej. W swych projektach wykorzystywał naturalne surowce w budownictwie – kamień, drewno. Jego domy miały „zrastać się” z otoczeniem, krajobrazem i stanowić harmonijne połączenie z naturą, choć był to zabieg czysto kompozycyjny, nieodnoszący się do tradycji budownictwa w danym regionie.
![Zdjęcie ukazuje kilka niewielkich drewnianych domów. Za domami jest dosyć strome wzniesienie. Spływa z niego wodospad. Domy mają spadziste dachy. Większość dachów pokrywa trawa. Jeden z budynków na pierwszym planie ma ściany zbudowane z kamienia. Domy mają prostokątne okna podzielone na mniejsze kwadraty. Drewno, z których wykonane są domy, jest ciemnobrązowe. Domy stoją na terenie porośniętym trawą.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R2nhvPrJXXO5l/1623890154/1qmn1gQdjlaRXtbKKN41upfZYCPe0Alh.jpg)
![Zdjęcie przedstawia dom wkomponowany w zalesiony stok wzniesienia. Dom stoi na półce skalnej, z której spada wodospad. Wpada do rzeki. Budynek ma trzy duże tarasy, na trzech piętrach domu. Na tarasach stoją ludzie. Ściany domu wykonane są z kamienia.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RR4HzIYFwJYyW/1623890154/2RRMm0fD5U2ubTqd1Mn7Ugzcx5MjXIcy.jpg)
![Zdjęcie przedstawia parterowy nowoczesny dom. Stoi w otoczeniu drzew. Budynek jest niemal całkowicie przeszklony, ma duże okna. Dom ma płaski dach. Do domu przylegają kwietniki z trawą, kwietniki są wykonane z cegły.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R6u1vupch8rqf/1623890155/1cLsvwyY8ARMOmFoVkafkV4ctSpH6iFm.jpg)
Tych kilka podanych powyżej przykładów wskazuje, że dawny sposób zagospodarowania przestrzeni, a w konsekwencji charakter krajobrazu, odzwierciedlał zarówno cechy przyrodnicze miejsca, jak i wartości oraz normy społeczne. Tradycja i lokalna kultura podtrzymywały tę krajobrazową odrębność. Dzięki temu krajobraz pozostawał harmonijny, choć nie w pełni naturalny, a także zachowywał tożsamość miejsca. W jego wyglądzie zawarta była informacja o przyrodzie, tradycji i kulturze regionu.
Styl zabudowy wpływa także na krajobraz miejski. Miasta od początku były bowiem obszarem, w którym następowało planowe zniszczenie naturalnych cech krajobrazu w celu realizacji funkcji miejskich – wprowadzania dużej intensywności zabudowy, z czasem usług i przemysłu. Procesy te sprawiają, że miasta tworzą enklawy krajobrazu wyraźnie kontrastującego z otaczającą przestrzenią. Krajobrazy te są zgeometryzowane, uproszczone, zawierają powtarzalne elementy architektoniczne i przypadkową kolorystykę, a przez to są pozbawione tożsamości. Rozwojowi miast, zwłaszcza obecnie, towarzyszy nieuniknione ujednolicenie fizjonomii – głównie osiedli mieszkaniowych i dzielnic biurowych.
![Zdjęcie przedstawia biurowce stojące przy ruchliwej drodze. Budynki biurowców, między innymi Pekao i Mokotów Box., są kilkukondygnacyjne. Mają liczne okna. Przy budynkach są parkingi.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Ruh1dEouPtslV/1623890155/1PVj36MUYpeJEySbH1N0JlVTQJU2gSt0.jpg)
![Zdjęcie ukazuje osiedle bloków. Bloki są kilkukondygnacyjne. Przed blokami są trawniki.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R16smtzCOf3ct/1623890156/2bdL4DG3vD7Xkuxy1zzQdCFE6Ql0lUJa.jpg)
Jeśli jednak dotrzemy do ich najstarszych części, zobaczymy inny krajobraz – krajobraz noszący piętno historii i kultury, którego nie możemy oceniać w kategoriach czysto estetycznych. Różnice łatwo dostrzec. Inny krajobraz mają starożytne miasta basenu Morza Śródziemnego, skupione wokół akropolu lub forum, inny miasta europejskie rozrastające się wokół zwartego, średniowiecznego centrum, jeszcze inny miasta powstające współcześnie według całościowych projektów urbanistycznych, jak np. Brasília.
![Zdjęcie przedstawia widok na miasto o gęstej zabudowie. Na skalistym wzniesieniu stoją ruiny budynków. Sa otoczone kolumnami. Na pierwszym planie przed budynkami są domy z pomarańczowymi dachami. Za wzniesieniem są liczne budynki, a dalej morze.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RuPUCz5S0JW3C/1623890156/1sJJCDZEtTmrYxpi79DXzPMHKVbBsnpd.jpg)
![Zdjęcie przedstawia widok na miasto z lotu ptaka. Centrum miasta to podobne budynki z pomarańczowymi dachami. Stoją w zabudowie przypominającej kształtem prostokąty. Przedzielone są ulicami. W środkowej części starówki, pomiędzy budynkami, stoi biały obiekt z wieżą. Dookoła starówki rosną drzewa, a dalej są domy i bloki.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1NyKq456DiX3/1623890156/2TZcm47BF7k90VkMf1QawQS2HfmGvc2B.jpg)
![Zdjęcie przedstawia nowoczesne miasto. Po lewej i prawej stronie zdjęcia stoją wysokie budynki. Pomiędzy nimi jest szeroki pas zieleni. Są tam parkingi, zieleńce, ścieżki, stoi wysoka wieża. W tle jest zbiornik wodny.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RVwWDUbS2rRVp/1623890158/LHnQqLyKKt1hei6eGOVUSwH38Pm0eZQU.jpg)
Dziś pozostałości tradycyjnych krajobrazów, kształtowanych zgodnie z tymi zasadami, są niestety coraz mniej liczne. Z każdym rokiem coraz częściej ich miejsce zajmują krajobrazy, w których nowa zabudowa nie szanuje uwarunkowań przyrodniczych i kulturowych ani tradycji architektury.
Tradycyjny krajobraz kulturowy zmienia się, zanika, czemu bez wątpienia sprzyja niedostatek prawnych form jego ochrony. Nowy, zajmujący jego miejsce, przestaje być nośnikiem informacji o przyrodzie, tradycji i kulturze regionu. Można go spotkać w każdym regionie, ponieważ stracił, niekiedy nieodwracalnie, swą tożsamość.
Dlatego tak ważna jest odpowiednia ochrona i planowanie krajobrazu, zarówno terenów wiejskich, jak i miast. Powinna ona należeć do głównych działań w zakresie planowania przestrzennego i kształtowania ładu przestrzennego, podstawowych kategorii współczesnego rozwoju. W Polsce sprzyjają temu zapisy ustawy krajobrazowej (Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu), wprowadzającej powszechny audyt krajobrazowy. Jego zadaniem ma być inwentaryzacja i waloryzacja krajobrazu, a w konsekwencji sformułowanie zasad jego ochrony i kształtowania uwzględnianych w planach zagospodarowania przestrzennego.
![Zdjęcie przedstawia drewniany dom. Dom ma dwa balkony, kilka okien. Na dachu rośnie niska trawa, zamontowane są trzy panele słoneczne. Dach jest spadzisty. Przed domem znajduje się trawnik i rosną niskie krzewy.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RoSX6csZPV1Na/1623890158/1EnF8SVuH1P1MQGsuiBPNP1rQ98lPBfD.jpg)
Słownik
kierunek w modernistycznej architekturze, opierający się na założeniu, że architektura powinna być kształtowana w analogii do natury; cechuje się płynnym i plastycznym kształtowaniem formy, wzorowanej czasem na organizmach żywych
czynność projektowania i konstruowania budowli, skutek tej czynności, a także dział nauki zajmujący się budowlami
dyscyplina związana z kształtowaniem życiowej przestrzeni człowieka za pomocą szaty roślinnej, elementów wodnych i architektonicznych oraz z uwzględnieniem rozmaitych czynników, które tworzą charakter otaczającego krajobrazu
dziedzina działalności związanej ze wznoszeniem obiektów budowlanych
wieloznaczny termin, stosowany w różnych dziedzinach nauki; najogólniej za krajobraz uważa się ogół cech przyrodniczych i antropogenicznych wyróżniających określony teren, zespół typowych cech danego terenu