Przeczytaj
KrajobrazKrajobraz to termin wieloznaczny, stosowany w różnych dyscyplinach naukowych. W ujęciu geografii fizycznej może być synonimem środowiska przyrodniczego, jest używany w architekturzearchitekturze i geochemii, stosuje się go także w języku potocznym, gdzie oznacza widok (krajobraz wiejski i przemysłowy, zimowy i letni, brzydki i ładny). Czym więc właściwie jest krajobraz?
Wydaje się, że najwłaściwsze będzie połączenie wszystkich tych definicji, prowadzące ku stwierdzeniu, że krajobraz to wygląd (albo inaczej fizjonomia otoczenia), będący efektem określonej struktury ożywionych i nieożywionych komponentów środowiska przyrodniczego i procesów w nim zachodzących oraz form działalności antropogenicznej. W związku z tym każdy krajobraz ma formę, którą odbieramy wzrokiem, dającą się opisać i ocenić, choćby w kategoriach ładny – brzydki, harmonijny – nieharmonijny. Ale ma także treść, na którą wpływają różne czynniki, m.in. struktura i cechy przyrodniczych komponentów środowiska, procesy przyrodnicze decydujące o ewolucji krajobrazu, całokształt zmieniających się w czasie form antropopresji uwarunkowanych historycznie i kulturowo. Ich łączne oddziaływanie wpływa na aktualny lub udokumentowany historycznie wygląd krajobrazu. Można więc powiedzieć, że krajobraz ma swoją tożsamość, a nawet „mówi” do obserwatora, przekazując mu informacje o czynnikach, jakie doprowadziły do jego powstania i aktualnym stanie.
Spójrz na krajobraz lasu sosnowego. Widzisz jego formę – wzniesienie terenu porośnięte sosnami, całkowity brak podszytu, runo złożone z mchów i porostów oraz miejscami odsłonięty grunt. Czy na podstawie wyglądu krajobrazu możesz określić jego treść – czynniki, jakie doprowadziły do jego powstania i jego aktualną strukturę? Tak, w krajobrazach naturalnych mamy bowiem ich czytelne znaki.
.jpg#/media/File:Chyhyryns'kyi_district,_Cherkas'ka_oblast,_Ukraine_-_panoramio_(45).jpg){kind=link}
Jak wiesz, sosna jest gatunkiem, który preferuje przepuszczalne, ubogie, kwaśne podłoże. Krajobraz ten powstał więc w wyniku rozwoju (sukcesji) roślinności na mało żyznym siedlisku, np. okresowo lub trwale przesuszonych piaskach z glebami bielicowymi lub rdzawymi o małej zawartości próchnicy, a widoczne na zdjęciu wzniesienie jest najpewniej pagórkiem wydmowym.
Sytuacja komplikuje się w przypadku krajobrazów kulturowych. Krajobraz kulturowy to krajobraz zmieniony przez człowieka w wyniku rozwoju cywilizacyjnego. Jest on następstwem krajobrazów przyrodniczych, pierwotnych, jakie istniały na Ziemi do czasów neolitu, kiedy to w związku z uprawą rolniczą rozpoczął się proces przekształcania otaczającej przestrzeni. Można więc stwierdzić, że degradacja krajobrazów naturalnych doprowadziła do powstania krajobrazów kulturowych. Krajobrazy kulturowe towarzyszą nam nieustannie. To krajobrazy pól uprawnych, łąk, wsi, miast i miasteczek. Występują wszędzie tam, gdzie zaznaczył się wpływ człowieka.
Ludzie, gospodarując w przestrzeni, wpływają na otaczający krajobraz, nie zawsze zdając sobie sprawę ze skutków swych działań. Tymczasem każde z nich zapisuje się w krajobrazie w postaci np. podziału gruntów, roślinności porastającej pola i miedze, przebiegu dróg, układu wsi, stylu budownictwabudownictwa, cech charakterystycznych zabudowy i materiałów użytych do jej wznoszenia.
Procesy degradacji krajobrazów kulturowych nasiliły się w ostatnich kilkudziesięciu latach. Są one kształtowane zgodnie z potrzebami i możliwościami ekonomicznymi, subiektywnym poczuciem estetyki. Niemal nikt poza wąską grupą specjalistów i jeszcze węższą grupą ludzi, wrażliwych na piękno krajobrazu, nie przejmuje tym, co wokół niego powstaje i jak zmienia to warunki przyrodnicze, kulturowe i wygląd otoczenia. Następuje powszechna unifikacja stylu i form zabudowy, wznoszonej często według standardowych projektów, jej uproszczenie i geometryzacja, przez co krajobraz przestaje być nośnikiem informacji o tradycji i kulturze regionu oraz jego cechach przyrodniczych.
Spójrz na zdjęcie przedstawiające krajobraz pewnej wsi. Czy jesteś w stanie określić, w jakim regionie Polski występuje ten krajobraz?
Można bez większego trudu określić, że to Podlasie. Mówi nam o tym posadowienie budynków i charakterystyczny dla tego regionu styl zabudowy drewnianej z okiennicami, zdobieniami i ornamentami. A teraz spójrz na kolejną fotografię i ponownie spróbuj odpowiedzieć na to pytanie.
Nie wiesz? Nic dziwnego, to także Podlasie, tylko że ten krajobraz mógłby występować w dowolnym miejscu w nizinnej części Polski. Czy już rozumiesz, jak ważne jest zachowanie tradycyjnego stylu zabudowy i wkomponowania jej w otaczający krajobraz?
Powstaje więc pytanie, jak powinniśmy kształtować krajobraz kulturowy, a zwłaszcza właściwy dla niego regionalny styl zabudowy, aby podobnie jak czynią to krajobrazy przyrodnicze, przekazywał obserwatorom informacje o swej tożsamości?
Nasi przodkowie w znacznie większym stopniu opanowali sztukę harmonijnego kształtowania otaczającego krajobrazu, choć zapewne nie robili tego w sposób celowy. Po prostu gospodarowali zgodnie z warunkami środowiska, tworząc krajobraz kulturowy współgrający z przyrodniczym otoczeniem.
W miejscach o dużej lesistości, gdzie podstawowym surowcem budowlanym było drewno, występowała z reguły zabudowa drewniana; z drewna konstruowane były także budynki gospodarcze, ogrodzenia, mosty i inne obiekty infrastruktury. Ten styl zabudowy harmonijnie wpisywał się w otaczający, leśny krajobraz, nie tworząc wizualnych kontrastów.
Tam, gdzie w podłożu występowały lite skały, głazy narzutowe lub rzeczne otoczaki, pojawiały się budowane z nich surowe, kamienne budynki, a niewysokie, kamienne murki rozgraniczały pola, współgrając z krajobrazem, którego elementem były skałki i głazy. Dzięki temu charakterystyczne szkockie krajobrazy są rozpoznawalne bez najmniejszego problemu.
Natomiast w miejscach, gdzie występowały intensywne opady śniegu, dachy miały zdecydowanie większy spadek, by pozbywać się go grawitacyjnie. Ten element stylu zabudowy jest charakterystyczny dla obszarów górskich – np. tatrzańskich i alpejskich, tworząc element spójny wizualnie z otaczającym, wysokogórskim krajobrazem. Duża stromizna dachów jest także znakiem wyróżniającym styl zabudowy Podhala, zarówno witkiewiczowskiego stylu zakopiańskiego, jak i współczesnych projektów.
W regionach, gdzie występował deficyt światła słonecznego i surowy klimat, na przykład w krajach skandynawskich w pobliżu koła podbiegunowego, krajobraz ożywiały kolorowe fasady drewnianych domów. Ich zwarte ustawienie węższą, szczytową ścianą ku morzu i bezpośrednie zetknięcie dłuższych ścian pozwalało na oszczędność ciepła.
.jpeg#/media/File:My_Evening_In_Trondheim_(120700663).jpeg){kind=link}
Tam, gdzie światła było w nadmiarze, jak np. w regionie śródziemnomorskim, dominowała biel. Jasne fasady domów odbijały światło, grube ściany i małe okna utrudniały przenikanie gorącego powietrza do wnętrza domów. Ich mieszkańcy żyli z morza, nie budowali więc domów w głębi lądu, tylko w otoczeniu zatok dających schronienie statkom, ku którym schodziły strome, skalne ściany. Stąd dla krajobrazów śródziemnomorskich charakterystyczny jest piętrowy, czasem także amfiteatralny układ zabudowy.
Przykłady harmonijnego wpisania zabudowy w otaczający krajobraz można mnożyć. Takim jest np. krajobraz osad na Wyspach Owczych, ale także modernistyczne projekty Franka Lloyda Wrighta (1867–1959), prekursora architektury organicznejarchitektury organicznej. W swych projektach wykorzystywał naturalne surowce w budownictwie – kamień, drewno. Jego domy miały „zrastać się” z otoczeniem, krajobrazem i stanowić harmonijne połączenie z naturą, choć był to zabieg czysto kompozycyjny, nieodnoszący się do tradycji budownictwa w danym regionie.
Tych kilka podanych powyżej przykładów wskazuje, że dawny sposób zagospodarowania przestrzeni, a w konsekwencji charakter krajobrazu, odzwierciedlał zarówno cechy przyrodnicze miejsca, jak i wartości oraz normy społeczne. Tradycja i lokalna kultura podtrzymywały tę krajobrazową odrębność. Dzięki temu krajobraz pozostawał harmonijny, choć nie w pełni naturalny, a także zachowywał tożsamość miejsca. W jego wyglądzie zawarta była informacja o przyrodzie, tradycji i kulturze regionu.
Styl zabudowy wpływa także na krajobraz miejski. Miasta od początku były bowiem obszarem, w którym następowało planowe zniszczenie naturalnych cech krajobrazu w celu realizacji funkcji miejskich – wprowadzania dużej intensywności zabudowy, z czasem usług i przemysłu. Procesy te sprawiają, że miasta tworzą enklawy krajobrazu wyraźnie kontrastującego z otaczającą przestrzenią. Krajobrazy te są zgeometryzowane, uproszczone, zawierają powtarzalne elementy architektoniczne i przypadkową kolorystykę, a przez to są pozbawione tożsamości. Rozwojowi miast, zwłaszcza obecnie, towarzyszy nieuniknione ujednolicenie fizjonomii – głównie osiedli mieszkaniowych i dzielnic biurowych.
Jeśli jednak dotrzemy do ich najstarszych części, zobaczymy inny krajobraz – krajobraz noszący piętno historii i kultury, którego nie możemy oceniać w kategoriach czysto estetycznych. Różnice łatwo dostrzec. Inny krajobraz mają starożytne miasta basenu Morza Śródziemnego, skupione wokół akropolu lub forum, inny miasta europejskie rozrastające się wokół zwartego, średniowiecznego centrum, jeszcze inny miasta powstające współcześnie według całościowych projektów urbanistycznych, jak np. Brasília.
Dziś pozostałości tradycyjnych krajobrazów, kształtowanych zgodnie z tymi zasadami, są niestety coraz mniej liczne. Z każdym rokiem coraz częściej ich miejsce zajmują krajobrazy, w których nowa zabudowa nie szanuje uwarunkowań przyrodniczych i kulturowych ani tradycji architektury.
Tradycyjny krajobraz kulturowy zmienia się, zanika, czemu bez wątpienia sprzyja niedostatek prawnych form jego ochrony. Nowy, zajmujący jego miejsce, przestaje być nośnikiem informacji o przyrodzie, tradycji i kulturze regionu. Można go spotkać w każdym regionie, ponieważ stracił, niekiedy nieodwracalnie, swą tożsamość.
Dlatego tak ważna jest odpowiednia ochrona i planowanie krajobrazu, zarówno terenów wiejskich, jak i miast. Powinna ona należeć do głównych działań w zakresie planowania przestrzennego i kształtowania ładu przestrzennego, podstawowych kategorii współczesnego rozwoju. W Polsce sprzyjają temu zapisy ustawy krajobrazowej (Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu), wprowadzającej powszechny audyt krajobrazowy. Jego zadaniem ma być inwentaryzacja i waloryzacja krajobrazu, a w konsekwencji sformułowanie zasad jego ochrony i kształtowania uwzględnianych w planach zagospodarowania przestrzennego.
Słownik
kierunek w modernistycznej architekturze, opierający się na założeniu, że architektura powinna być kształtowana w analogii do natury; cechuje się płynnym i plastycznym kształtowaniem formy, wzorowanej czasem na organizmach żywych
czynność projektowania i konstruowania budowli, skutek tej czynności, a także dział nauki zajmujący się budowlami
dyscyplina związana z kształtowaniem życiowej przestrzeni człowieka za pomocą szaty roślinnej, elementów wodnych i architektonicznych oraz z uwzględnieniem rozmaitych czynników, które tworzą charakter otaczającego krajobrazu
dziedzina działalności związanej ze wznoszeniem obiektów budowlanych
wieloznaczny termin, stosowany w różnych dziedzinach nauki; najogólniej za krajobraz uważa się ogół cech przyrodniczych i antropogenicznych wyróżniających określony teren, zespół typowych cech danego terenu