Przeczytaj
Strefa podzwrotnikowa charakteryzuje się dużym wewnętrznym zróżnicowaniem. Zaznacza się w niej bowiem oddziaływanie czynników astrefowych związanych z powierzchnią obszarów lądowych i ich położeniem w stosunku do mórz i oceanów. Występuje tu wyraźny, sezonowy przebieg temperatury powietrza i opadów – latem pogoda kształtuje się pod wpływem zwrotnikowego powietrza, a zimą - pod wpływem ośrodków niżowych strefy umiarkowanej. Pory roku są wyraźnie uzależnione od temperatury powietrza. Opady występują w różnych porach roku, a ich wysokość jest zależna od typu klimatu.
W obrębie strefy podzwrotnikowej wyróżnia się dwie strefy – suchą i wilgotną.
Strefa wilgotna
Do strefy wilgotnej należą obszary, na których zaznacza się wpływ klimatu śródziemnomorskiego i przejściowego oraz cyrkulacji monsunowej. Na półkuli północnej są to wschodnie i zachodnie wybrzeża Stanów Zjednoczonych wraz z rozległą doliną Missisipi, wybrzeża Morza Śródziemnego i Morza Czarnego oraz wschodnia część Chin i japońskie wyspy Sikoku i Kiusiu. Na półkuli południowej strefa ta ma znacznie mniejszy zasięg i obejmuje południowe wybrzeże Afryki, południowe krańce Australii, wschodnie wybrzeża środkowej części Chile oraz środkową część wybrzeża Argentyny.
W wilgotnej, śródziemnomorskiej części strefy podzwrotnikowej lata są suche, słoneczne i gorące, a średnia temperatura powietrza z reguły przekracza 20°C (waha się między 18 a 28°C). Z kolei zimy są łagodne i wilgotne – temperatura powietrza czasem spada poniżej 0°C, choć zwykle oscyluje między 4 a 12°C. Opady występują przede wszystkim w półroczu zimowym, a ich roczna suma waha się od 400 do 1000 mm. Warto zauważyć, że maleje ona ku wnętrzu lądów, w miarę oddalania się od oceanu i wzrastania kontynentalizmu klimatu. Okres suchy, z niskimi opadami, a niekiedy wręcz bezopadowy, trwa 3—6 miesięcy.
Sieć rzeczna jest słabo rozwinięta – występują tu rzeki stałe i okresowe. Charakteryzują się one wezbraniami w chłodnym półroczu, co wiąże się ze wzrostem opadów w tym okresie. Jedynie w górach występują wiosenne wezbrania roztopowe. Latem stan wody znacznie się obniża, w związku ze wzrostem parowania i jednoczesnym zmniejszeniem opadów.
O intensywności procesów wietrzenia i cechach gleb powstających na zwietrzelinie w strefie podzwrotnikowej decydują warunki hydrotermiczne. Wietrzenie chemiczne występuje przede wszystkim w czasie wilgotnej i stosunkowo ciepłej zimy. Niektóre produkty wietrzenia (chlorki i siarczany) są wymywane z profilu przez wody opadowe, a inne, głównie węglan wapnia, gromadzą się na głębokości około 50 cm. W czasie gorącego i bezdeszczowego lata procesy wietrzenia chemicznego ulegają zahamowaniu - szczególnie w górnym, najbardziej przesuszonym poziomie.
W strefie najwyższych opadów (ok. 1000 mm) powstają lokalnie żółtoziemy o cechach zbliżonych do występujących w strefie podrównikowej – są to gleby kwaśne (pH 4,0‑5,5), o dużej zawartości związków żelaza i glinu. Tam, gdzie roczna suma opadów wynosi 500‑600 mm, występują gleby cynamonowe. Przy niższych opadach (poniżej 500 mm) tworzą się gleby szarocynamonowe. Gleby te mają odczyn obojętny (pH ok. 7,0) i zawierają 2‑4% próchnicy. Charakterystyczne dla tej strefy są również gleby cynamonowe o intensywnej, ciemnoczerwonej barwie nazywane terra rossaterra rossa. Gleba ta powstaje na zwietrzelinie skał wapiennych. Jest pozornie podobna do gleb ferralitowych strefy tropikalnej, zawiera bowiem związki żelaza i glinu nadające jej charakterystyczną barwę, ale jest dużo bardziej żyzna i zasobna w składniki pokarmowe (zwłaszcza wapń). Ma obojętny odczyn, dobre warunki wodne i powietrzne oraz średnią zawartość próchnicy.
Zbiorowiska roślinne, podobnie jak gleby, są zróżnicowane i powiązane z cechami klimatu i warunkami wodnymi. Występują tu m.in.:
wiecznie zielone zarośla zwane w basenie Morza Śródziemnego makią (jałowce, mirty, dzika oliwka, wrzośce, drzewa poziomkowe), w Ameryce Północnej chaparral (zarośla dębowe i in.), w Ameryce Południowej quebracho, w Australii scrub (krzewiaste gatunki eukaliptusów); wiele z nich to formacje wtórne kształtujące się w miejscach po wykarczowanych lasach twardolistnych, głównie dębowych;
zarośla wiecznie zielonych niskich krzewów (frygana);
zarośla krzewów zrzucających liście na zimę (sziblak);
lasy iglaste z sosną alepską, piniami;
rzadkie, wiecznie zielone lasy dębowe.
Gatunkami charakterystycznymi dla tej strefy są: dąb ostrolistny i dąb korkowy, pinia, jałowiec, wiciokrzew, drzewo mastyksowe, oleander i oliwka.
Obszary znajdujące się pod wpływem cyrkulacji monsunowej różnią się pod względem cech środowiska od obszarów śródziemnomorskich. Są one podobne do tych występujących w strefie zwrotnikowej. Lata są ciepłe i wilgotne, a roczna amplituda temperatur nie przekracza 20°C. Opady atmosferyczne wykazują dużą sezonową zmienność i wahają się w granicach 1000—2000 mm rocznie. Większość opadów przypada na porę letnią.
Rzeki charakteryzują się intensywnym wzrostem poziomu i przepływu wody w korytach rzecznych w czasie monsunu letniego, natomiast niżówki związane są z monsunem zimowym.
Wietrzenie chemiczne zachodzi tu intensywnie. Na zwietrzelinie skał zasobnych w związki żelaza, manganu i glinu wykształciły się żółtoziemy i czerwonoziemy. Są to gleby kwaśne, o niewielkiej ilości próchnicy i małej zasobności w składniki pokarmowe, które są wymywane przez wody opadowe w głąb profilu glebowego. Porastają je wielopiętrowe lasy, w których występują gatunki drzew zrzucających liście w porze suchej. Mają one wykształconą strukturę warstwową - najwyższy poziom lasu tworzą drzewa zrzucające liście w porze suchej, niższy - drzewa wiecznie zielone o drobnych, skórzastych liściach, a najniższy - warstwy krzewów i runa. Biomasa lasu monsunowego, podobnie jak w strefie zwrotnikowej, wynosi około 400 t/ha, a jej roczny przyrost przekracza 20 t/ha.
Strefa sucha
Sucha strefa podzwrotnikowa obejmuje obszary o zaznaczającym się wpływie kontynentalnym. Występuje m.in. w Ameryce Północnej w Wielkiej Kotlinie i południowo‑zachodniej części Wielkich Równin, w Ameryce Południowej w południowo‑zachodniej części pampy oraz w Azji na obszarze położonym na południe od Morza Kaspijskiego, na Wyżynie Irańskiej i w RegistanieRegistanie.
Lata są tu gorące i suche, temperatura powietrza przekracza 30°C. Zimą temperatura może spadać poniżej 0°C. Dobowe i roczne wahania temperatury powietrza są duże (sięgają kilkudziesięciu stopni). Na półkuli południowej roczne amplitudy są mniejsze niż na półkuli północnej. Wynika to z mniejszej powierzchni lądów i słabiej zaznaczonych cech kontynentalnych. Roczna suma opadów w tej strefie nie przekracza 500 mm - występują one najczęściej w okresie zimowym. W tych warunkach termiczno‑wilgotnościowych powstają półpustynie, a w miejscach, gdzie opady nie przekraczają 200 mm, pustynie – w tym słone (np. Wielka Pustynia Słona w Iranie). Ich cechy krajobrazu są zbliżone do cech krajobrazów pustynnych i półpustynnych strefy zwrotnikowej.
Tereny te charakteryzują się ujemnym bilansem wodnym (roczna suma opadów jest mniejsza niż wielkość parowania). Taki bilans powoduje występowanie sezonowych lub długookresowych zmian zasilania rzek, które prowadzą wodę tylko w porze występowania opadów. W okresie bezopadowym zanikają w części lub całości swego biegu (rzeki okresowe i epizodyczne).
Krajobraz omawianej strefy jest kształtowany przez procesy wietrzenia fizycznego (insolacyjnego), erozji wietrznej i deflacji. Powodują one, że powstawanie gleb przebiega powoli. Występują tu szaroziemy i prymitywne gleby pustynne (aridisolearidisole), sołonczaki oraz gleby słone. Charakteryzują się one bardzo małą zawartością próchnicy. Rozległą powierzchnię zajmują grunty bezglebowe, piaszczyste, kamieniste i ilaste. Skrajna suchość klimatu sprawia, że na powierzchni gruntu powstają wykwity oraz pokrywy solne. Ich miąższość może wynosić nawet pół metra.
Suche powietrze, wysoka temperatura powietrza i duże jej dobowe wahania oraz niedostatek wody stwarzają niekorzystne warunki wegetacji roślinności. Biomasa pustyń i półpustyń sięga (średnio) 2 t/ha, a jej roczny przyrost nie przekracza 1 t/ha. Istnieją obszary całkowicie pozbawione roślinności. Tam, gdzie ona się jednak pojawia, tworzą ją gatunki przystosowane fizjologicznie i anatomicznie do życia w warunkach niedoboru wody, np. ograniczające transpirację w ciągu dnia, a w nocy absorbujące wodę z rosy i mgieł. Potrafią one przejść również w długie okresy uśpienia. Są to m.in. rośliny efemeryczne, suchorośla, sukulenty oraz słonorośla (halofity).
Słownik
gleby występujące na obszarach suchych o bardzo słabo zaznaczonym poziomie próchnicznym oraz silnym zasoleniu
pustynny region w południowym Afganistanie, we wschodniej części rozległej kotliny tektonicznej, między Górami Środkowoafgańskimi na północy i Czagaj na południu
rośliny, które przystosowały się do niesprzyjających wegetacji warunków klimatycznych poprzez umiejętność przetrwania w glebie nasion lub trwałych organów podziemnych (kłącza, bulwy); ich cykl rozwojowy związany jest z okresem opadów
czerwona gleba powstająca w wyniku krasowienia wapieni w klimacie śródziemnomorskim lub tropikalnym