Gatunek pograniczny, gatunek różnorodny

ReportażreportażReportaż jest gatunkiem dziennikarskim o cechach literackich i publicystycznych. Te trzy składowe cechy (dziennikarskość, literackość i publicystycznośćpublicystykapublicystyczność) decydują o jego stylu i treści. Tworzywem reportażu jest informacja, którą reporter obudowuje środkami stylistycznymi charakterystycznymi dla literatury, by ostatecznie przedstawić lub ukształtować opinię czytelnika na określony temat.

Nie wszystkie reportaże są jednorodne stylistycznie i tematycznie. W zależności od cech formalnych możemy wyodrębnić ich dwa główne typy: reportaż fabularny (informacyjny) i problemowy. Pierwszy z nich opowiada o wydarzeniach, ma charakter sprawozdawczy i najczęściej podlega chronologii wydarzeń. Drugi czerpie z publicystyki, a jego celem jest przedstawienie opinii, ukazanie problemu, a nierzadko także nakłonienie do interwencji. Ze względu na temat możemy z kolei podzielić reportaże na: podróżnicze, sądowe, interwencyjne, psychologiczne, historyczne, wojenne, kryminalne etc. Wyodrębniamy również typy gatunkowe w zależności od wykorzystywanego kanału komunikacyjnego (reportaż prasowy, radiowy, filmowy, telewizyjny, fotoreportaż).

Kim jest reporter i w jakim celu tworzy?

Rk1MuE0tCPqW01dgfhhgjhj

Na zdjęciu młody mężczyzna w marynarce z mikrofonem w ręku. Obok niego stoi mężczyzna operator kamery. Reporter rozmawia z czarnoskórą dziewczyną.

Autor reportażu może odgrywać różne role i w różnorodny sposób ujawniać się w swoim materiale. Jeśli przyjmuje rolę uczestnika wydarzeń lub ich naocznego świadka, jego obecność będzie najczęściej mocniej zaznaczona. „Ja” autorskie dodaje tekstowi autentyczności. Będzie również widoczne w dużo rzadszych narracjach o charakterze emocjonalnym, gdzie oprócz faktów uwypukla się subiektywna odautorska interpretacja. W reportażach interwencyjnych, mających na celu naprawę przedstawionej sytuacji, reporter ma nawet charakter sprawczy. Dochodząc do prawdy, ma bowiem możliwość zmieniania rzeczywistości (np. zadośćuczynienie ofiarom, doprowadzenie do kasacji niesprawiedliwych wyroków, rehabilitacja niesłusznie osądzonych). Z kolei kiedy reporter odgrywa rolę biernego słuchacza, kronikarza lub zwykłego rekonstruktora zdarzeń, czyni swoją osobę niejako transparentną.

Swoją opowieść prowadzi najczęściej w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Dzieje się tak zwłaszcza w reportażach będących opisem wydarzeń, w których pełni rolę świadka lub uczestnika. Bywa i tak, że reporter chowa się za swoim bohaterem, prowadząc narrację z jego punktu widzenia.

Jest jeszcze jedna możliwość. Autor pisze autoreportażautoreportażautoreportaż, czyli opowieść o swoim życiu. Tak zaczyna się historia o sobie samym opowiedziana przez Roberta Rienta:

W każdym przypadku gatunek reportażu wymaga od autora dużej dyscypliny oraz sporego nakładu pracy. Reporter początkowo wybiera temat, zbiera informacje z różnych źródeł, sprawdza je, następnie łączy fakty, analizuje i ostatecznie tworzy na ich podstawie narrację w konkretnym celu. Chce nie tylko opowiedzieć historię, ale i czegoś nauczyć czytelnika, przekazać mu coś ważnego. Prawdę o świecie.

Znaczenie szczegółów

Reportaż, podobnie jak inne gatunki dziennikarskie, odpowiada na podstawowe pytania: kto?, co?, kiedy?, gdzie?, jak?, dlaczego? Jego bazą jest informacja, sprawdzona i udokumentowana, przekazana w kontekście nadrzędnego, spajającego całą opowieść problemu.

Reporter nie wybierze relacji z wakacji ani spotkania u znajomych na temat swojej opowieści. Będą to raczej następujące przykładowe problemy: życie codzienne osób z albinizmemalbinizmalbinizmem w Afryce, dyskryminacja nastolatków z zaburzeniami ze spektrum autyzmuautyzmautyzmu czy rosnąca liczba uzależnień od internetu wśród młodzieży. Temat reportażu musi być zatem uniwersalny i ciekawy – na tyle, żeby zainteresować innych. Ale nawet banalny temat można opowiedzieć tak, żeby był fascynujący. W jaki sposób?

Jedną z najważniejszych cech reportażu jest dbałość o szczegóły. To one decydują o tym, czy czytelnik skończy lekturę całej historii, czy też odrzuci tekst po pierwszych akapitach. Szczegół może więcej opowiedzieć o naszym bohaterze lub o przedstawionej sytuacji niż opis ogólny:

Prawda a fikcja w reportażu

W 1981 roku amerykańska dziennikarka Janet Cooke otrzymała najważniejszą nagrodę przyznawaną za wybitne dokonania w dziedzinie dziennikarstwa, literatury pięknej i muzyki. Wsławiła się reportażem opublikowanym w „The Washington Post” o 8‑letnim narkomanie. Historia chłopca wstrząsnęła czytelnikami i jurorami, ale poszukiwania bohatera tekstu zawiodły. Okazało się, że opowieść o Jimmim była zmyślona. Dziennikarka oddała nagrodę, a redakcja przeprosiła czytelników.

Kiedy w tekście reportażu pojawia się fikcja, kończy się dziennikarstwo. Ta teza, pozornie oczywista, wcale nie jest bezdyskusyjna. Wielu znakomitych reporterów bez ogródek mówi o udziale fikcji w swoich tekstach, inni (jak Ryszard Kapuściński czy Jacek Hugo‑Bader) podlegają nieustannej krytyce czujnych czytelników, wytykających im zmyślone fragmenty. Zwolennicy wprowadzania elementów fikcyjnych tłumaczą swoje stanowisko artystycznym charakterem gatunku i brakiem jego ostrych formalnych granic. Melchior Wańkowicz uważał, że reporter powinien mieć bujną wyobraźnię, która pomaga mu wzbogacić tekst. Dopuszczał nawet możliwość wykreowania jednego bohatera na podstawie kilku osób, ich doświadczeń i przeżyć.

Z kolei Egon Erwin Kisch, twórca nowoczesnego reportażu, korzystał z fantazji do stworzenia tła swoich opowieści. Jak pisze Kazimierz Wolny‑Zmorzyński:

Dzisiaj takie podejście jest już najczęściej traktowane jako nadużycie.

Język

Reportaż jest gatunkiem nieco pasożytniczym. Po pierwsze dlatego, że żywi się ludzkimi historiami. Po drugie, często używa potocznego języka. Jest to najlepszy sposób na pokazanie czyjegoś charakteru, codzienności, życia. Reporter unika języka urzędowego, suchego, zamiast tego buduje obrazy, które działają na wyobraźnię czytelnika. Mariusz Szczygieł, jeden z polskich reporterów, w artykule dotyczącym poetyki reportażu napisał:

Rz2xa6GwJrBUl1

Na zdjęciu fotoreporter. Mężczyzna w średnim wieku w okularach idący ulicą. Ma dwa aparaty fotograficzne - jeden zawieszony na szyi, drugi na lewym ramieniu. Na plecach plecak. Po prawej stronie ulicy barierki, przy nich kilka osób.

Reportaż, zwłaszcza w swojej literackiej odmianie, często sięga po środki stylistyczne. Modyfikacje najczęściej dotyczą tekstu i jego kompozycji. U autorów o wrażliwości artystycznej pojawią się także zabiegi językowe: porównania, wyliczenia, tezy i antytezy, kontrasty, a także epitety i hiperbole.

Szczególna dbałość o język i kompozycję uwidacznia się najczęściej w lidzie, czyli pierwszym akapicie tekstu. Jest to wizytówka artykułu i ma zachęcić czytelnika do przeczytania go, zatem pierwsze zdania reportażu powinny zaskakiwać. Reporter nie zawsze na samym początku zdradza, o czym dokładnie będzie jego tekst. Prowokacja, wywołanie zaskoczenia to strategie najczęściej stosowane we wstępach, jak w tekście Ireny Morawskiej:

W cytowanym fragmencie reporterka zastosowała efekt rosnącego napięcia. Nieujawnienie istoty opisywanego zdarzenia zachęca czytelników do zapoznania się z dalszym ciągiem reportażu.

Słownik