Zadbać o następcę

Choć panowanie Kazimierza III Wielkiego upłynęło pod znakiem sukcesów dyplomatycznych i zdobyczy terytorialnych, a także dobrych stosunków z sąsiadami i największymi władcami europejskimi, to jedna poszła nie po myśli polskiego króla. Nie zapewnił przetrwania dynastii piastowskiej. Jak notują historycy, polski władca miał cztery żony, które urodziły mu pięć córek. Jednak synowie rodzili mu się wyłącznie z dość licznych związków pozamałżeńskich.

Kwestia sukcesji polskiego tronu skłoniła Kazimierza Wielkiego do nawiązania porozumienia z węgierską dynastią Andegawenów – od 1320 r. żoną węgierskiego króla Karola Roberta I była siostra Kazimierza, Elżbieta Łokietkówna. Początkowo związane to było ze sprawą Rusi – polski władca dążył do jej podporządkowania, ale Węgrzy również rościli sobie do niej prawa. Przy okazji układów zawartych podczas zjazdów w Wyszehradziezjazdy w Wyszehradziezjazdów w Wyszehradzie, czyli wspólnych spotkań władców Czech, Polski i Węgier w latach 1335 i 1338 lub 1339, omawiano m.in. przyszłość Rusi Halickiej. Książę halicko‑włodzimierski Jerzy II Trojdenowicz, krewny Kazimierza Wielkiego, uznał go swoim następcą w razie bezpotomnej śmierci. Decyzję tę musiał zaaprobować król węgierski – Karol. W tej sytuacji polski monarcha wyznaczył ówczesnego królewicza węgierskiego Ludwika na swojego następcę, zyskując prawa do Rusi. Skutkiem tej decyzji była m.in. lokacja Lwowa na prawie magdeburskim w 1356 r. i późniejsze sześć wieków rozwoju tego miasta jako ważnego polskiego ośrodka handlu, nauki, oświaty i kultury.

Ustalenia te zostały potwierdzone w połowie XIV wieku. Planując odbicie Rusi z rąk Litwinów, Kazimierz dążył do zapewnienia sobie poparcia Ludwika Węgierskiego, syna Karola Roberta, który rządził na Węgrzech od 1342 roku. W 1350 r. obaj władcy zawarli w Budzie porozumienie w tej sprawie, jednocześnie omawiając kwestię ewentualnego następstwa tronu w Polsce. W zamian za węgierskie wsparcie i zgodę na objęcie władzy na Rusi Kazimierz Wielki zadeklarował, że jeśli umrze bezpotomnie, to tron po nim przypadnie właśnie Andegawenom (jeżeli natomiast polski król doczekałby się syna, Węgrzy mieli prawo wykupić Ruś za 100 tys. florenów). Z węgierskiego punktu widzenia możliwość przejęcia tronu w Krakowie była nie tylko realizacją ambicji dynastycznych, ale też sposobem na zapobieżenie rosnącym wpływom rządzących w Czechach Luksemburgów.

Ciekawostka

Dynastia z Francji

Andegawenowie to dynastia pozostająca boczną linią francuskiej dynastii Kapetyngów. Jej nazwa pochodzi od tytułu hrabiego Andegawenii, krainy nad dolną Loarą w zachodniej Francji. Tytuł ten nosił Karol I Andegaweński (1226‑1285), syn króla Francji Ludwika VIII Lwa. Prawnukiem Karola I był król węgierski Karol Robert, a praprawnukiem Ludwik – król Węgier i Polski.

RX8w1TagzOZet

Ilustracja przedstawia herb Andegawenów. Jest on w kształcie tarczy z zaostrzonym dołem oraz z płaską górą. Herb posiada niebieskie tło, pokryte występującymi obok siebie żółtymi liliami francuskimi. W górnej części przecina go poziomy, czerwony pas, od którego w dół odchodzą trzy kwadraty.

Wobec ciągłego braku męskiego potomka, który mógłby przejąć po nim tron, król Kazimierz III Wielki próbował też pod koniec życia użyć swoistego fortelu. Adoptował swojego wnuka - Kazimierza, najstarszego syna księcia pomorskiego Bogusława V i swojej córki, Elżbiety. Młody Kazimierz (Kaźko) był wychowywany na dworze królewskim Kazimierza Wielkiego, prawdopodobnie wziął udział w zjeździe monarchów w Bernie i kongresie krakowskim w 1364 roku. Cztery lata później Kazimierz Wielki adoptował wnuka i uczynił go swoim spadkobiercą. Aby umocnić jego pozycję, przekazał mu ojcowiznę: ziemię sieradzką i łęczycką, a na łożu śmierci dodatkowo ziemię dobrzyńską. Liczył na objęcie przez Kaźka polskiego tronu po Ludwiku Węgierskim. Miał poparcie elit z Wielkopolski, jednak stanowczy sprzeciw zgłosili proandegaweńscy Małopolanie. Unieważnili ostatnią wolę Kazimierza III Wielkiego, podpierając się orzeczeniem sądu ziemskiego i rady królewskiej, że król nie miał prawa nadawać tak rozległych terytoriów – około jednej czwartej ówczesnej Polski – bez zgody swych krewnych.

Andegawenom udało się więc przejąć tron w Polsce pomimo istnienia wyznaczonego męskiego potomka Piastów. Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 r., na mocy wspomnianego wcześniej układu, prawo dziedziczeniadziedziczyćdziedziczenia miał jego siostrzeniec, król Węgier Ludwik Węgierski. Zapoczątkowało to trwającą 12 lat - do śmierci monarchy - unię personalnąunia personalnaunię personalną polsko‑węgierską.

R12opogcD4lcx

Ilustracja przedstawia portret Ludwika Węgierskiego. Na ilustracji władca widnieje w pozycji siedzącej. Jest to dość młody mężczyzna, na głowie ma koronę węgierską z charakterystyczną, okrągłą poduszką na szczycie. Wystają spod niej długie, ciemne włosy. Twarz króla porasta zarost: kręcona broda i wąsy. Ubrany jest w powłóczyste szaty: opadającą na plecy pelerynę oraz dopasowane ubranie z długimi rękawami, które pokryte jest motywami z herbu Andegawenów. W lewej ręce władca trzyma złote jabłko, a w prawej berło.

Rządy Ludwika

REvZByvZY6oEa1

Na ilustracji przedstawiony jest węgierski złoty floren Ludwika Andegaweńskiego, zarówno od srony awersu, jak i rewersu. Na awersie w jego centralnej części znajduje się lilia, jej liście rozchodzą się na boki, a na krawędziach znajdują się napisy. Na rewersie w jego centralnej części znajduje się Jan Chrzciciel. Jest to uproszczony wizerunek mężczyzny w pozycji stojącej. Ma on długie włosy i brodę, a nad głową posiada aureolę. Na krawędziach rewersu również znajdują się napisy.

Po stłumieniu opozycji przeciwników rządów andegaweńskich w Polsce nowy monarcha powierzył władzę nad krajem swojej matce Elżbiecie Łokietkównie, która rządziła przy wsparciu grupy możnowładcówmożnowładcamożnowładców (przeważnie z Małopolski). Sam król faworyzowałfaworyzowaćfaworyzował węgierskie królestwo kosztem polskiego. Tłumaczył, że klimat w kraju nad Wisłą nie służy jego zdrowiu – rzeczywiście cierpiał na przewlekłą, dziedziczną chorobę, która nękała męskich członków jego rodziny, nie pozwalając im dożyć sędziwego wieku.

Odbiło się to niekorzystnie na sytuacji Polski: jeszcze w 1370 r. litewski książę Kiejstut zajął ziemię włodzimierską (Wołyń), niszcząc zamek we Włodzimierzu. Brandenburgia przejęła strategicznie położone zamki wielkopolskie w Santoku i Drezdenku, a książę mazowiecki Siemowit III zerwał zależność lenną i obsadził zamki w Płocku, Sochaczewie, Rawie, Gostyninie.

Rządy regentkiregencja, rzady regencyjneregentki Elżbiety Łokietkówny obfitowały w konflikty wewnętrzne, m.in. walki pomiędzy rodzinami Grzymalitów i Nałęczów z Wielkopolski, waśnie pomiędzy posiadaczami ziemskimi w Małopolsce oraz spory węgierskich dworzan z krakowskimi mieszczanami. Powtarzały się najazdy litewskie – m.in. w 1376 r. spustoszyli oni Lubelszczyznę, Sandomierszczyznę, część Małopolski i Rusi Halickiej. Tym razem Ludwik Węgierski zorganizował wyprawę odwetową, odbijając przejściowo utracone grody: Chełm, Horodło, Grabowiec i inne. Przypieczętowaniem polskiego panowania na Rusi było powołanie łacińskiego biskupstwa w Kamieńcu Podolskim w 1378 roku.

Panowanie Ludwika Węgierskiego oceniane jest zwykle w kontekście jego zaangażowania w politykę swojego kraju i traktowanie Polski drugoplanowo. Należy jednak przyznać, że udało mu się utrzymać jedność państwa i umocnić panowanie nad Rusią Halicką. Był to też okres dynamicznego rozwoju polskiego handlu.

Przywilej koszycki

Król Ludwik Węgierski również nie miał męskiego potomka, a bardzo zależało mu na zapewnieniu tronu swoim dzieciom – zadbał zatem o koronę dla córek. Było to możliwe na Węgrzech, ale w Polsce podobna sytuacja nigdy wcześniej się nie zdarzyła. Król porozumiał się jednak z polską szlachtą, nadając jej w 1374 r. w Koszycach szereg przywilejów w zamian za uznanie prawa do tronu dla jednej z córek.

RR2kWhfCxsuEZ

Fotografia przedstawia zachowany egzemplarz przywileju koszyckiego z 1374 roku. Jest to odręczny tekst spisany starodawną czcionką na podniszczonej, białej kartce papieru.

Władca zobowiązał się do nienadawania żadnej z istotnych godności i zaszczytów „przybyszom i obcym, lecz tylko mieszkańcom ziem królestwa”, a także do zagwarantowania niepodległości i całości królestwa. Szlachta miała odtąd uiszczać niższy niż wcześniej podatek (w wysokości 2 groszy zamiast wcześniejszych 12 groszy z łanu uprawianego przez chłopów). Król zobowiązywał się nie wprowadzać nowych podatków bez zgody stanu szlacheckiego. Ponadto szlachta zostawała zwolniona z obowiązku naprawy twierdz i umocnień, nie była też już zobowiązana do ponoszenia kosztów utrzymania króla i jego dworu podczas królewskiego objazdu po państwie. Najważniejszym obowiązkiem szlachty pozostawała służba wojskowa, ale tylko w granicach państwa. W przypadku wyprawy wojennej  jej koszty miał ponosić od tej pory władca. Zobowiązywał się on też do wykupu szlachcica, który podczas wyprawy wojennej dostał się do niewoli.

Przywilej koszycki dotyczył tylko szlachty, nie odnosił się do chłopów, mieszczan czy duchowieństwa, którzy objęci zostali innymi, przyznanymi później prawami. Jego wydanie zapoczątkowało kontynuowany w kolejnych dziesięcioleciach proces ograniczania władzy króla na rzecz stanu szlacheckiego.

Królowa Jadwiga

Rvr3hiXEb0pAW1

Ilustracja przedstawia królową Jadwigę Andegaweńska na obrazie Marcello Bacciarellego. Królowa sportretowana jest od piersi w górę, ma na dość krótkich włosach biały welon, na który nałożona jest złota korona z zielonymi i białymi kamieniami. Posiada łagodne rysy twarzy, duże niebieskie oczy, prosty nos i niewielkie, kształtne usta. Jej szyję okalają dwa sznury pereł. Kobieta ubrana jest w złotą szatę z wytłoczonymi kwiatami, a pod szyją posiada udrapowany, biały materiał. Widoczna jest również jej prawa ręka wystająca spod szaty, w której trzyma niewielki przedmiot.

Po śmierci króla Ludwika Węgierskiego w 1382 r. większość możnych i szlachty uszanowała prawa Andegawenów do tronu i dwa lata później doszło do koronacji jego córki Jadwigi. W okresie jej małoletniości rządy regencyjne sprawowali możni małopolscy. Oni to właśnie w 1385 r. podjęli decyzję o małżeństwie młodej królowej z wielkim księciem litewskim Jagiełłą.

Jadwigę Andegaweńską od dziecka przygotowywano do pełnienia roli królowej. Była wykształcona, umiała czytać i pisać, znała język łaciński, niemiecki, francuski i polski. Po ślubie współrządziła z królem Władysławem Jagiełłą, przyjmowała zagranicznych dyplomatów i dostojników, korespondowała z wielkim mistrzem krzyżackim (m.in. pertraktowała w sprawie warunków odzyskania ziemi dobrzyńskiej). Wiosną 1387 r. Jadwiga stanęła na czele wyprawy na Ruś Czerwoną, przyjęła hołd lenny z rąk hospodara mołdawskiego Piotra I i potwierdziła przywileje handlowe dla Lwowa.

Królowa była osobą bardzo pobożną, opiekowała się kościołami i klasztorami, wspomagała młodych ludzi chcących się kształcić. Insygnia władzy, cenne klejnoty, szaty i inne szlachetne przedmioty zapisała w testamencie Akademii Krakowskiej – pierwszej polskiej wyższej uczelni założonej w 1364 r. przez Kazimierza Wielkiego.

Jadwidze nie dane było dłużej rządzić Polską. Zmarła w lipcu 1399 r. w bardzo młodym wieku 25 lat, krótko po narodzinach i śmierci córki Elżbiety Bonifacji (dziecko przeżyło tylko około trzech tygodni). Została pochowana na Wawelu. Wraz ze śmiercią Jadwigi skończył się okres zasiadania Andegawenów na polskim tronie.

Słownik

Słowa kluczowe

Andegawenowie, Jadwiga, Kazimierz Wielki, Krzyżacy, Litwa, Ludwik Węgierski, Piastowie, Polska w XIV–XV wieku, przywileje szlacheckie, Władysław Jagiełło

Bibliografia

K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, Poznań – Wrocław 2001.

A. Wyrobisz, Ludwik Węgierski, w: Poczet królów i książąt polskich, wyd. Czytelnik, Warszawa 1991.

S. Szczur, Historia Polski średniowiecze, Kraków 2002.

J. Dąbrowski, Elżbieta Łokietkówna 1305–1380, Universitas, Kraków 2007.