Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Czym są obywatelstwo i narodowość?

Zarówno „obywatelstwo”, jak i „narodowość” oraz określenia od nich pochodne to pojęcia niezwykle pojemne znaczeniowo, których rozumienie uzależnione jest najczęściej od kontekstu, w jakim się pojawiają. Inaczej rozumiemy słowo „obywatelstwo”, kiedy mowa o obywatelstwie polskim czy francuskim, inaczej, kiedy mowa o obywatelstwie europejskimobywatelstwo europejskieobywatelstwie europejskim, a jeszcze inaczej w wyrażeniu „obywatel świata”. Co innego znaczy „obywatelskie”, kiedy mowa o obywatelskich obowiązkach, a co innego – gdy o społeczeństwie obywatelskimspołeczeństwo obywatelskiespołeczeństwie obywatelskim. Podobnie z narodowością czy też tożsamością narodową – trudno zaprzeczać wieloaspektowemu charakterowi tego pojęcia, skoro i samo słowo „naród” nie jest jednoznaczne. Poza tym oba pojęcia – „obywatelstwo” i „narodowość” – wciąż ewoluują i z czasem zmieniają swoje znaczenie.

Ewolucja pojęć

Historycznie pojęcie obywatelstwa zmieniało swoje znaczenie zarówno pod względem zakresu, jak i charakteru. Zakres tego pojęcia zwiększał się stopniowo z każdą kolejną grupą ludności, której przyznawano obywatelstwo, a tym samym określone prawa i obowiązki.

Rz6vUZWHP7lns1
Plakat amerykańskich sufrażystek promujący prawa wyborcze dla kobiet
Źródło: domena publiczna.

W starożytnej ateńskiej polis obywatelami nazywano jedynie około 10% mieszkańców – wolnych, dorosłych mężczyzn, urodzonych z rodziców Ateńczyków. Z kolei rzymskie obywatelstwo przyznawano już nie tylko mieszkańcom Rzymu, jednak kryterium płci i wolności pozostało w mocy. Kryterium płci zresztą utrzymało się zaskakująco długo – w wielu państwach, w tym również europejskich, pełnoprawnymi obywatelkami, uprawnionymi do udziału w wyborach, kobiety stały się dopiero w XX w.

Z czasem zmieniał się nie tylko zakres pojęcia - z posiadaniem obywatelstwa wiązały się bowiem także inne konsekwencje. Początkowo obywatelstwo było przede wszystkim podstawą silnego związku jednostki z państwem – dzięki przynależności do określonego państwa cieszyła się ona wieloma przywilejami, ale i miała wiele obowiązków związanych z uczestnictwem w jego życiu. Co do zasady oczywiście nie zmieniło się to z czasem. Z obywatelstwem nadal wiążą się prawa i obowiązki, jednak współcześnie coraz częściej słowa „obywatelstwo” i pochodzących od niego wyrażeń  używa się na określenie swego rodzaju autonomii, wolności od państwa, jaką cieszy się jednostka.

Nie ma też wątpliwości, że ewolucja tego pojęcia jeszcze się nie zakończyła. Zachodzące współcześnie procesy społeczno‑polityczne, jak globalizacja czy regionalne tendencje integracyjne, wpływają również na rozumienie słowa „obywatelstwo”. W tym kontekście na szczególną uwagę zasługuje pojęcie obywatelstwa europejskiego. Pisze o tym m.in. prof. Krzysztof Trzciński:

Krzysztof Trzciński Obywatelstwo w Europie. Idea i jej wyraz formalny w perspektywie historycznej

Idea obywatelstwa w Europie przybiera (…) również niekonwencjonalny wymiar – ponadpaństwowego obywatelstwa europejskiego, które jawi się obecnie jako komplementarnekomplementarnykomplementarne wobec obywatelstwa państwowego. U progu XXI wieku obywatelstwo przestało w zasadzie wiązać się wyłącznie z członkami państwa, a zaczęło się odnosić do depozytariuszy praw organizacji międzynarodowej (jeśli za taką uznać Unię Europejską) i chociaż obywatelstwo europejskie pozostaje wciąż in statu nascendi in statu nascendiin statu nascendi, to jednak sam fakt jego ukonstytuowania stanowi zupełnie nową jakość dla całej idei. Przyszłość pokaże, jakimi drogami będzie ewoluował ponadpaństwowy model obywatelstwa (…).

idea Źródło: Krzysztof Trzciński, Obywatelstwo w Europie. Idea i jej wyraz formalny w perspektywie historycznej, „Studia Europejskie” 2002, nr 2, s. 44.

O dylematach związanych z rozumieniem pojęcia „narodowość” niezwykle ciekawie pisze prof. Leszek Kołakowski. W eseju O tożsamości zbiorowej zwraca uwagę na kilka kwestii, które warto wziąć pod uwagę, gdy zastanawiamy się nad znaczeniem pojęć „narodowość” czy „tożsamość narodowatożsamość narodowatożsamość narodowa”. Filozof zauważa przede wszystkim, że tożsamość narodowa (lub etniczna), podobnie jak każda inna tożsamość zbiorowa, ma charakter stopniowalny – zarówno narodem, jak i członkiem takiego narodu można być w mniejszym lub większym stopniu:

Leszek Kołakowski O tożsamości zbiorowej

Zbędne dowodzić, że żaden naród nie może przetrwać bez świadomości narodowej, a to, czy jest ona słabsza czy silniejsza, zależy od rozmaitych okoliczności historycznych.

140 Źródło: Leszek Kołakowski, O tożsamości zbiorowej, [w:] Moje słuszne poglądy na wszystko, Kraków 2011, s. 140.

Ponad 120 lat zaborów, kiedy na politycznej mapie świata nie było państwa polskiego, które jednak po tak długim czasie odrodziło się dzięki Polakom, pokazuje, że narodowość jest trwalsza niż państwo. Jednocześnie na przestrzeni tych pięciu pokoleń historii narodu polskiego widać, że tożsamość narodowa, poczucie przynależności do narodu polskiego zmieniały się w czasie – okresowo przybierały na sile, owocując choćby powstaniami narodowymi, ale i okresowo słabły, gdy efekty przynosiła konsekwentnie prowadzona przez zaborców polityka wynaradawianiawynaradawianiewynaradawiania – rusyfikacji bądź germanizacji Polaków. Duże znaczenie dla tożsamości narodowej ma pamięć historyczna:

Leszek Kołakowski O tożsamości zbiorowej

(…) tożsamość narodowa wymaga pamięci historycznej. Z tego względu jest rzeczą bez znaczenia, co w tej pamięci jest prawdą, a co zwykłą legendą.

141 Źródło: Leszek Kołakowski, O tożsamości zbiorowej, [w:] Moje słuszne poglądy na wszystko, Kraków 2011, s. 141.

Jednostka pragnie przynależeć do zbiorowości - czegoś większego, silniejszego i trwalszego niż ona sama. Takie poczucie daje nam historia narodu, którego czujemy się częścią, a także związane z nią symbole, stare budowle, świątynie, mogiły. Czujemy się częścią czegoś, co było przed nami i będzie trwało, kiedy nas zabraknie. Nie tylko bowiem przeszłość ma znaczenie dla pojęcia narodowości, ale i przyszłość narodowej zbiorowości, której jednostka czuje się członkiem:

Leszek Kołakowski O tożsamości zbiorowej

Zarówno jednostka, jak i naród są zorientowane na przyszłość, niepokoją się o to, co może im się przydarzyć, starają się utwierdzić swój byt i zabezpieczyć przed ewentualnymi przeciwnościami losu.

142 Źródło: Leszek Kołakowski, O tożsamości zbiorowej, [w:] Moje słuszne poglądy na wszystko, Kraków 2011, s. 142.

Dlatego dla większości osób czujących przynależność do jakiejś narodowości tak duże znaczenie ma kategoria interesu narodowegointeres narodowyinteresu narodowego, o który pragną zadbać zarówno dla siebie samych, jak i przez wzgląd na całą wspólnotę, której są częścią. Dla nas, jako członków narodu polskiego, ważne jest zarówno to, by zabezpieczyć polskie interesy w Unii Europejskiej, jak i to, czy Polska wygra mecz. Profesor Kołakowski zwraca jeszcze uwagę na inny istotny aspekt tego, co składa się na tożsamość narodową. Chodzi mianowicie o...

Leszek Kołakowski O tożsamości zbiorowej

(…) terytorium, szczególny krajobraz oraz fizyczne artefakty przeobrażające środowisko naturalne.

142 Źródło: Leszek Kołakowski, O tożsamości zbiorowej, [w:] Moje słuszne poglądy na wszystko, Kraków 2011, s. 142.

Ten wymiar narodowości szczególnie widoczny jest w przypadku osób, które czując się członkami jakiegoś narodu, żyją w oddaleniu od swojego kraju. Ich tęsknota, będąca jednym ze sposobów, w jaki odczuwają swoją narodowość, obejmuje również ten kraj jako szczególnie bliski ich sercu obszar geograficzny i konkretne, związane z nim miejsca.

Słownik

 in statu nascendi
 in statu nascendi

(łac.) w trakcie powstawania, w trakcie stawania się

interes narodowy
interes narodowy

wspólne dla całego narodu cele, które powinny być zabezpieczane i realizowane przez władze państwa

komplementarny
komplementarny

wzajemnie się uzupełniający

obywatelstwo europejskie
obywatelstwo europejskie

więź prawna łącząca osobę fizyczną, będącą obywatelem państwa członkowskiego UE, z Unią Europejską oraz dająca tej osobie określone prawa i nakładająca na nią określone obowiązki

pochodzenie etniczne
pochodzenie etniczne

posiadanie określonego dziedzictwa kulturowego, posługiwanie się określonym językiem, strukturą społeczną, wierzeniami, tradycjami, rytuałami, kuchnią, ubiorem czy wyglądem zewnętrznym, a w założeniu posiadanie określonego, wspólnego z innymi członkami grupy etnicznej przodka

społeczeństwo obywatelskie
społeczeństwo obywatelskie

społeczeństwo charakteryzujące się aktywnością i zdolnością do samoorganizacji oraz określania i osiągania wyznaczonych celów bez impulsu ze strony władzy państwowej

tożsamość narodowa
tożsamość narodowa

poczucie odrębności wobec innych narodów kształtowane przez czynniki narodowotwórcze

wynaradawianie
wynaradawianie

pozbawianie kogoś poczucia przynależności do swojego narodu