Czym są obywatelstwo i narodowość?

Zarówno „obywatelstwo”, jak i „narodowość” oraz określenia od nich pochodne to pojęcia niezwykle pojemne znaczeniowo, których rozumienie uzależnione jest najczęściej od kontekstu, w jakim się pojawiają. Inaczej rozumiemy słowo „obywatelstwo”, kiedy mowa o obywatelstwie polskim czy francuskim, inaczej, kiedy mowa o obywatelstwie europejskimobywatelstwo europejskieobywatelstwie europejskim, a jeszcze inaczej w wyrażeniu „obywatel świata”. Co innego znaczy „obywatelskie”, kiedy mowa o obywatelskich obowiązkach, a co innego – gdy o społeczeństwie obywatelskimspołeczeństwo obywatelskiespołeczeństwie obywatelskim. Podobnie z narodowością czy też tożsamością narodową – trudno zaprzeczać wieloaspektowemu charakterowi tego pojęcia, skoro i samo słowo „naród” nie jest jednoznaczne. Poza tym oba pojęcia – „obywatelstwo” i „narodowość” – wciąż ewoluują i z czasem zmieniają swoje znaczenie.

Ewolucja pojęć

Historycznie pojęcie obywatelstwa zmieniało swoje znaczenie zarówno pod względem zakresu, jak i charakteru. Zakres tego pojęcia zwiększał się stopniowo z każdą kolejną grupą ludności, której przyznawano obywatelstwo, a tym samym określone prawa i obowiązki.

Rz6vUZWHP7lns1

Ilustracja przedstawiająca plakat, na którym maszerują niemowlęta. Mają okrągłe twarze, duże oczy, małe nosy i usta, pulchne ręce i nogi. Dzieci mają czapeczki na głowach, śliniaki pod brodami. Ubrane są w sukienki. Dziecko prowadzące pochód trzyma drzewiec, na którym powiewa chorągiew z napisem Votes for our mothers. Na plakacie napisano: Give mother the vote we need it. Our food, our health, our play, our homes, our schools, our work are ruled by men's votes. Isn't it a funny thing, That Father cannot see, Why Mother ought to have a vote, On how these things should be? Think it over.

W starożytnej ateńskiej polis obywatelami nazywano jedynie około 10% mieszkańców – wolnych, dorosłych mężczyzn, urodzonych z rodziców Ateńczyków. Z kolei rzymskie obywatelstwo przyznawano już nie tylko mieszkańcom Rzymu, jednak kryterium płci i wolności pozostało w mocy. Kryterium płci zresztą utrzymało się zaskakująco długo – w wielu państwach, w tym również europejskich, pełnoprawnymi obywatelkami, uprawnionymi do udziału w wyborach, kobiety stały się dopiero w XX w.

Z czasem zmieniał się nie tylko zakres pojęcia - z posiadaniem obywatelstwa wiązały się bowiem także inne konsekwencje. Początkowo obywatelstwo było przede wszystkim podstawą silnego związku jednostki z państwem – dzięki przynależności do określonego państwa cieszyła się ona wieloma przywilejami, ale i miała wiele obowiązków związanych z uczestnictwem w jego życiu. Co do zasady oczywiście nie zmieniło się to z czasem. Z obywatelstwem nadal wiążą się prawa i obowiązki, jednak współcześnie coraz częściej słowa „obywatelstwo” i pochodzących od niego wyrażeń  używa się na określenie swego rodzaju autonomii, wolności od państwa, jaką cieszy się jednostka.

Nie ma też wątpliwości, że ewolucja tego pojęcia jeszcze się nie zakończyła. Zachodzące współcześnie procesy społeczno‑polityczne, jak globalizacja czy regionalne tendencje integracyjne, wpływają również na rozumienie słowa „obywatelstwo”. W tym kontekście na szczególną uwagę zasługuje pojęcie obywatelstwa europejskiego. Pisze o tym m.in. prof. Krzysztof Trzciński:

O dylematach związanych z rozumieniem pojęcia „narodowość” niezwykle ciekawie pisze prof. Leszek Kołakowski. W eseju O tożsamości zbiorowej zwraca uwagę na kilka kwestii, które warto wziąć pod uwagę, gdy zastanawiamy się nad znaczeniem pojęć „narodowość” czy „tożsamość narodowatożsamość narodowatożsamość narodowa”. Filozof zauważa przede wszystkim, że tożsamość narodowa (lub etniczna), podobnie jak każda inna tożsamość zbiorowa, ma charakter stopniowalny – zarówno narodem, jak i członkiem takiego narodu można być w mniejszym lub większym stopniu:

Ponad 120 lat zaborów, kiedy na politycznej mapie świata nie było państwa polskiego, które jednak po tak długim czasie odrodziło się dzięki Polakom, pokazuje, że narodowość jest trwalsza niż państwo. Jednocześnie na przestrzeni tych pięciu pokoleń historii narodu polskiego widać, że tożsamość narodowa, poczucie przynależności do narodu polskiego zmieniały się w czasie – okresowo przybierały na sile, owocując choćby powstaniami narodowymi, ale i okresowo słabły, gdy efekty przynosiła konsekwentnie prowadzona przez zaborców polityka wynaradawianiawynaradawianiewynaradawiania – rusyfikacji bądź germanizacji Polaków. Duże znaczenie dla tożsamości narodowej ma pamięć historyczna:

Jednostka pragnie przynależeć do zbiorowości - czegoś większego, silniejszego i trwalszego niż ona sama. Takie poczucie daje nam historia narodu, którego czujemy się częścią, a także związane z nią symbole, stare budowle, świątynie, mogiły. Czujemy się częścią czegoś, co było przed nami i będzie trwało, kiedy nas zabraknie. Nie tylko bowiem przeszłość ma znaczenie dla pojęcia narodowości, ale i przyszłość narodowej zbiorowości, której jednostka czuje się członkiem:

Dlatego dla większości osób czujących przynależność do jakiejś narodowości tak duże znaczenie ma kategoria interesu narodowegointeres narodowyinteresu narodowego, o który pragną zadbać zarówno dla siebie samych, jak i przez wzgląd na całą wspólnotę, której są częścią. Dla nas, jako członków narodu polskiego, ważne jest zarówno to, by zabezpieczyć polskie interesy w Unii Europejskiej, jak i to, czy Polska wygra mecz. Profesor Kołakowski zwraca jeszcze uwagę na inny istotny aspekt tego, co składa się na tożsamość narodową. Chodzi mianowicie o...

Ten wymiar narodowości szczególnie widoczny jest w przypadku osób, które czując się członkami jakiegoś narodu, żyją w oddaleniu od swojego kraju. Ich tęsknota, będąca jednym ze sposobów, w jaki odczuwają swoją narodowość, obejmuje również ten kraj jako szczególnie bliski ich sercu obszar geograficzny i konkretne, związane z nim miejsca.

Słownik