Przeczytaj
Charekterystyka epoki
Dwudziestolecie to epoka, której granice wyznaczyła polityka, a ściślej dwie wojny światowe. To czas wielkich przemian cywilizacyjnych, za którymi chciały nadążyć także kultura i sztuka. Stąd mnogość propozycji awangardowychawangardowych i eksperymentów oraz programowe odejście od realizmu. Jest to kres tworzenia się grup literackich i artystycznych, które w licznych czasopismach, a także w książkach prezentowały swoje programy i manifesty. Sztuka staje się, z jednej strony, coraz bardziej elitarna, trudna w odbiorze, wymagająca. Z drugiej jednak następuje jej komercjalizacja, wzmocnienie nurtu kultury popularnej (upowszechnia się czytelnictwo, muzyka „wychodzi” z sal koncertowych, coraz więcej ludzi chce mieć w domu obrazy, piękne przedmioty). Szybko rozkwita nowy rodzaj sztuki – film, najpierw niemy, później dźwiękowy. Ważnym medium staje się radio, a w połowie tego okresu zaczyna działalność telewizja.
Nie jest to jednak czas politycznego i społecznego spokoju, a mówiąc ściślej, spokój jest względny i wciąż zagrożony: do władzy dochodzą partie totalitarne i ich charyzmatyczni przywódcy, w latach 30. XX w. świat przeżywa wielki kryzys ekonomiczny. W Polsce początek dwudziestolecia międzywojennego to okres zrozumiałej euforii i entuzjazmu z powodu odzyskania niepodległości. Wydaje się, że we własnym państwie artyści zostaną wreszcie zwolnieni z obowiązku służenia swoją sztuką ojczyźnie, toteż początkowo chętnie manifestują tę wolność twórczą.
Wkrótce jednak narasta rozczarowanie polską rzeczywistością społeczną i polityczną. Pisarze wracają do powinności patriotycznych, rozliczając władze i społeczeństwo z błędów i zaniedbań, a nawet zbrodni, które tym bardziej obciążają sumienia, że nie można ich już przypisać obcym mocarstwom.
Dwudziestolecie to płodny okres także w filozofii, wciąż silnie oddziałującej na sztukę. Najważniejszy pod tym względem wydaje się egzystencjalizmegzystencjalizm, a także teorie psychologiczne, mające swoje konsekwencje dla myśli filozoficznej: psychoanalizapsychoanaliza i behawioryzmbehawioryzm.
Literackie i filmowe kontynuacje i nawiązania do międzywojnia
Literatura
K. Wierzyński, Rozmowa z Baryką
G. Herling‑Grudziński, Powrót Cezarego Baryki
Cz. Miłosz, St. Ign. Witkiewicz
Film
Granica, reż. J. Rybkowski, 1977
Cudzoziemka, reż. R. Ber, 1986
Ferdydurke (30 Door Key), reż. J. Skolimowski, 1991
Pożegnanie jesieni, reż. M. Treliński, 1990
Przedwiośnie, reż. F. Bajon, 2000
Słownik
(fr. avant garde – straż przednia) – nazwa XX‑wiecznych kierunków artystycznych, sytuujących się w opozycji do tradycyjnej kultury i sztuki, wytyczających nowe drogi i wskazujących nowe rozwiązania. Istotne dla awangardy były: chęć eksperymentowania, próby dostosowania sztuki do wymagań nowoczesności, tworzenie programów, manifestów i teorii, uzasadniających obrany kierunek twórczości. Obecne w nazwie awangardy nawiązanie do straży przedniej, a więc specyficznej taktyki z dziedziny militarnej, sygnalizuje ambicje nowoczesnych twórców do odważnego (a nieraz wręcz ofensywnego) przecierania nowych szlaków w sztuce oraz kulturze
(ang. behaviour – zachowanie) – konwencja literacka polegająca na przedstawianiu zachowań i wypowiedzi bohaterów, bez wnikania w ich świadomość oraz bez analizy psychologicznej postaci
(łac. existentia – istnienie, byt) – współczesny kierunek filozoficzny występujący również w literaturze pięknej podejmujący tematykę indywidualnego istnienia człowieka w świecie, jego wolności wyborów, samotności, alienacji, świadomości śmierci
(gr. psyche – dusza, analuein – rozwiązywać, rozplatać) – nurt w psychologii dwudziestowiecznej zapoczątkowany przez austriackiego psychiatrę Zygmunta Freuda; główne założenie psychoanalizy głosi, że psychiczne i społeczne funkcjonowanie człowieka jest zdeterminowane przez treści zgromadzone w jego nieświadomości, pozostające poza kontrolą rozumu: wyparte traumy, nagromadzone wskutek przeszłych doświadczeń wzorce reagowania, mechanizmy obronne i kompleksy, a także wrodzone popędy
(fr. surréalisme, pojęcie zamienne z terminem nadrealizm) – awangardowy kierunek w sztuce, który powstał po I wojnie światowej we Francji, na fali sprzeciwu wobec nowoczesnej cywilizacji technicznej, konwencji wszelkiego rodzaju (od języka po obyczajowość), racjonalnego myślenia. Surrealiści głosili hasła całkowitego porzucenia norm i reguł. Sztuka miała być dziedziną całkowitej, absolutnej wolności, przypadkowości i dziwności oraz wyrazem treści nieświadomych, niekontrolowanych rozumem (inspiracje psychoanalityczne). Jej najważniejszą wartością jest zdolność wywoływania zaskoczenia u odbiorcy. W literaturze surrealiści posługiwali się nonsensem, groteską, parodią. Przedstawiciele: A. Breton, L. Aragon, P. Éluard. W Polsce elementy surrealizmu można odnaleźć w twórczości Witkacego, A. Ważyka, J. Brzękowskiego