Ekspansja turecka na początku XVI w.

Turcja przystąpiła do nowych podbojów po wstąpieniu na tron Selima I (1512‑1520). Krótko po objęciu tronu rozpoczął wojnę z Persją. W 1514 r. rozgromił jej wojska w dolinie Czałdyran w Kurdystanie. Zwycięstwo to umożliwiło znaczne przesunięcie granic Turcji na wschód.

RPr58CLbpX7ak1

Ilustracja przedstawia mężczyznę z wąsami i brodą, ubranego w długie jasne szaty. Przy boku ma szablę w ręku berło. Na głowie widać wysokie nakrycie głowy.

Na zmiany terytorialne Turcji za panowania Selima I największy wpływ miała wojna z Mamelukami, którzy panowali m.in. w Egipcie oraz Syrii. Imperium Mameluków w końcu XV w. pogrążyło się w głębokim kryzysie. Fatalną sytuację gospodarczą dodatkowo pogorszyło wytyczenie przez Portugalczyków nowego szlaku handlowego do Indii, spowodowało bowiem znaczne uszczuplenie dotychczasowych dochodów Mameluków z handlu. Mimo złej sytuacji sułtansułtansułtan mamelucki zdecydował się na podjęcie walki z Turcją. W 1516 r. niedaleko Aleppo została stoczona jedna z najważniejszych bitew w historii Turcji. Dzięki odniesionemu w niej zwycięstwu do Turcji przyłączono najpierw Syrię, a po następnym zwycięstwie pod Kairem – również Egipt.

Dzięki zwycięstwom Selima I imperium osmańskie znacznie rozszerzyło swoje granice. Równie ważne było przejęcie przez sułtanów tureckich świętych miejsc muzułmańskich: Mekki i Medyny. W ten sposób sułtan turecki stał się nie tylko najpotężniejszym władcą w świecie islamu, ale również faktycznym jego zwierzchnikiem.

Organizacja państwa osmańskiego

Państwo Osmanów było scentralizowaną monarchią absolutnąmonarchia absolutnamonarchią absolutną. Na czele państwa stał sułtan. W sprawowaniu władzy wspierała go rada sułtańska – tzw. DivanDivanDivan – jednak pełniła ona wyłącznie funkcje doradcze. Władzę wykonawczą sprawowała Wielka PortaWielka PortaWielka Porta, w skład której wchodzili powoływani i odwoływani przez sułtana ministrowie. Na czele Wielkiej Porty stał wielki wezyrwielki wezyrwielki wezyr, który mógł również dowodzić wojskiem.

Niezależnie od Divanu i Wielkiej Porty w państwie osmańskim dużą rolę odgrywali dygnitarze religijni: kadikadikadi stambulski, który był najwyższym po sułtanie sędzią w mieście, oraz wielki mufti – najwyższy dostojnik islamu.

RxhPB4nxB62Hs1

Ilustracja przedstawia trzech mężczyzn z wysokimi nakryciami głowy na których sterczą pióropusze. Wszyscy mają na ramionach strzelby i szable przy bokach.

Państwo osmańskie na początku XVI w. dzieliło się na trzy prowincje: Rumelia (w Europie), Anatolia i Rum (też w Anatolii), Zarządzali nimi bejlerbejowie,bejlerbejbejlerbejowie, czyli namiestnicy prowincji. Bejlerbejowie łączyli swym ręku władzę cywilną i wojskową, natomiast władzę sądowniczą sprawowali kadi. Obszarami lennymi władali miejscowi władcy. Byli oni stosunkowo niezależni, ale musieli płacić trybut oraz byli zobowiązani do udzielania sułtanowi pomocy militarnej.

Turcja osmańska była państwem wysoce zmilitaryzowanym. Podstawą jej potęgi militarnej były oddziały janczarówjanczarzyjanczarów – zdyscyplinowanej, świetnie wyszkolonej i doskonale uzbrojonej piechoty. Turcy dysponowali również oddziałami kawaleryjskimi, tworzyli je tzw. spahisispahisispahisi (tur. sipahi). Podczas XV i XVI‑wiecznych podbojów tureckich ogromną rolę odegrał korpus artylerii. Dysponował on nowoczesnym sprzętem, obsługiwanym głównie przez niemających sobie wówczas równych zaciężnych artylerzystów włoskich. Uzupełnieniem regularnego wojska sułtańskiego były oddziały wasaliwasalwasali, formacje pospolitego ruszenia oraz kontyngenty dostarczane przez lennikówlennolenników.

Imperium osmańskie należało do najbardziej zróżnicowanych państw pod względem religijnym i etnicznym. Prowadzono w nim politykę tolerancyjną: wyznawcy religii nieislamskich cieszyli się swobodami religijnymi, a przedstawiciele ludów podbitych, po przyjęciu islamu, mieli nieograniczone możliwości robienia kariery politycznej. Cała administracja osmańska składała się bowiem z osób pochodzenia nietureckiego.

Podboje Sulejmana Wspaniałego i upadek Węgier

Sulejman Wspaniały (1520–1566) kontynuował podboje swoich poprzedników. W pierwszym okresie panowania skierował ekspansję turecką na teren śródziemnomorski i bałkański. Jego wojska w 1521 r., po długim oblężeniu, zajęły Belgrad, otwierając tym samym drogę do podboju Węgier. W 1526 r. ruszyła kolejna potężna wyprawa wojenna, podczas której wojska węgierskie zostały rozgromione w bitwie pod Mohaczem, a król węgierski Ludwik II Jagiellończyk poległ.

Rx2HZ8P6JJCYr

Ilustracja przedstawia pagórkowaty teren porośnięty niską roślinnością. Wszędzie leżą ciała zabitych żołnierzy. W tle widać toczącą się bitwę.

Klęska praktycznie zakończyła niezależność pomyślnie do tej pory rozwijającego się kraju. Jan Zápolya, który zasiadł na tronie węgierskim wbrew zawartemu w 1515 r. traktatowi wiedeńskiemu (gwarantującemu koronę węgierską Habsburgom), musiał porozumieć się z Sulejmanem Wspaniałym i uznać się za jego lennika. Odtąd Węgry stały się przedmiotem rywalizacji turecko‑habsburskiej. Już w 1529 r. doszło do zbrojnej konfrontacji, podczas której potężna armia turecka po raz pierwszy bezskutecznie oblegała Wiedeń. Warto podkreślić, że Sulejman w walce z Habsburgami znalazł ważnego sojusznika w postaci Francji, która w tym czasie była uwikłana w wojnę z Habsburgami we Włoszech i zawarła sojusz z Turcją, nie zważając na względy religijne.

Cesarz Karol V Habsburg zdołał zahamować napór turecki i toczące się w latach 30. XVI w. walki nie przyniosły decydującego rozstrzygnięcia. W tej sytuacji w 1538 r. w Wielkim Waradynie został zawarty tajny układ między Habsburgami a Zapolyą. Na jego mocy po śmierci Zapolyi całe Węgry miały przypaść w udziale Habsburgom.

Stronnictwo antyhabsburskie nie uznało jednak tego zapisu i po śmierci Jana Zápolyi na króla węgierskiego wybrało jego dwutygodniowego syna, Jana Zygmunta (matką nowego króla była Izabela, córka króla polskiego Zygmunta Starego). Sulejman Wspaniały uznał ten wybór w zamian za coroczną daninę. Oznaczało to wznowienie wojny habsbursko‑tureckiej. Wojska Ferdynanda bezzwłocznie wkroczyły na Węgry i przystąpiły do oblężenia Budy. Równie szybka była reakcja Sulejmana, który na czele swojej armii zaatakował siły habsburskie i zmusił je do odwrotu. Wynik tej wojny ostatecznie przesądził o losie Węgier. W 1541 r. zostały one podzielona na trzy części. Część północno‑zachodnią i zachodnią zatrzymał Ferdynand Habsburg, środkowa wraz ze stolicą została włączona do Turcji, natomiast wschodnia wraz z Siedmiogrodem oddana Janowi Zygmuntowi i jego matce jako lenno tureckie.

Podboje tureckie w basenie Morza Śródziemnego i na Bliskim Wschodzie

Rr3yDnBIMFNnF1

Ilustracja przedstawia sułtana tureckiego na koniu w otoczeniu swoich żołnierzy idących w jednym kierunku. Wszyscy mają wysokie nakrycia głowy z piórami na czubku.

W polityce wschodniej Sulejman II Wspaniały dążył do odrodzenia handlu lewantyńskiego. W wyniku wojen z Persją zdobył cały Azerbejdżan i Mezopotamię wraz z jej stolicą – Bagdadem. Na Półwyspie Arabskim Turcy dotarli do Zatoki Perskiej i Jemenu, w którym jednak nieustannie musieli się zmagać z oporem miejscowej ludności. Prowadzili także wieloletnie wojny z leżącą we wschodniej Afryce Etiopią, gdzie napotkali na zdecydowane przeciwdziałanie Portugalii.

Turcja równie spektakularne sukcesy odnosiła na Morzu Śródziemnym. W 1522 r. wojska tureckie zdobyły wyspę Rodos, która do tej pory była siedzibą zakonu joannitów. Wkrótce Sulejman sprzymierzył się z władcą Algieru Hayreddinem. W 1541 r. flota sułtańska rozgromiła flotę hiszpańską u wybrzeży Algierii, ostatecznie usuwając wpływy hiszpańskie w Afryce Północnej. W ciągu 10 lat w ręce tureckie dostały się Trypolitania, włączona do imperium jako prowincja, oraz Algieria i Tunezja, które stały się posiadłościami lennymi. We wschodniej części Morza Śródziemnego Turcy odnieśli zwycięstwo nad Wenecją, dzięki czemu zdobyli jej dotychczasowe posiadłości: Cyklady i Wyspy Jońskie.

Następcą Sulejmana Wspaniałego został jego syn Selim II (1566–1574), który starał się kontynuować ekspansjonistyczną politykę swoich poprzedników, ale nie dorównywał talentem ojcu. Ponadto jego rządy przypadły na okres pierwszych oznak kryzysu wewnętrznego w Turcji. Początkowo odnosił nawet sukcesy: w 1570 r. zdobył należący do Wenecjan Cypr. Utrata Cypru skłoniła jednak Wenecję, Hiszpanię i papiestwo do zawiązania antytureckiego sojuszu, tzw. Ligi Świętej. W 1571 r. dowodzona przez Juana de Austria flota chrześcijańska odniosła wspaniałe zwycięstwo nad turecką w bitwie pod Lepanto. Nie przełożyło się ono jednak na trwałą zmianę układu sił w basenie Morza Śródziemnego. Liga Święta rozpadła się wkrótce po bitwie, a Wenecja zrzekła się Cypru. Turcja zachowała swój stan posiadania.

Słownik

Słowa kluczowe

bitwa pod Lepanto, bitwa pod Mohaczem, imperium osmańskie, islam, Jan Zápolya, Karol V, podział Węgier, Selim I, Selim II, sułtan, Turcja, Wielka Porta, zdobycie Rodos, Europa w XVI–XVII w.

Bibliografia

Mikulski K., Wijaczka J. Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.

Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.

Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.

Kańtoch Lech, Piękna Roksolana - bóstwo z Lechistanu, „Mówią Wieki” 5/2011.

Kołodziejczyk Dariusz, Węgry wobec osmańskiego zagrożenia i pod władzą sułtanów, „Mówią Wieki” 6/2010.

Milewski Dariusz, Nie tak wspaniałe stulecie, czyli kłopoty dziedziców Sulejmana” Mówią Wieki” 1/2017.

Swoboda Wincenty, O pretendentach do tureckiego tronu w XV‑XVII wieku, „Mówią Wieki” 12/1986.