Współczesna krytyka dychotomii prywatne – publiczne wynika w dużym stopniu ze zmian, jakim uległa władza i społeczeństwo w nowoczesnym państwie demokratycznym. Powstanie późnokapitalistycznych społeczeństw konsumpcyjnychspołeczeństwo konsumpcyjnespołeczeństw konsumpcyjnych, wzrost znaczenia mass mediów w kształtowaniu opinii publicznej, pojawienie się nowych form komunikacji czy procesy globalizacyjne nadały obu tym sferom nowy wymiar.

Źródła tej krytyki sięgają jednak już XIX w. Pojawiły się wówczas postawy „demaskacyjne”, relatywizujące dychotomię prywatne – publiczne. Wspólną cechą tych orientacji krytycznych jest nawiązywanie do tradycji „antymetafizycznych” we współczesnej filozofii i odrzucenie wykształconego w dotychczasowej tradycji subiektywistycznego rozumienia podmiotowości. Dlatego też punktami odniesienia tej krytyki są: psychoanalizapsychoanalizapsychoanaliza Zygmunta Freuda, hermeneutykahermeneutykahermeneutyka Hansa Georga Gadamera czy filozofia języka Ludwiga Wittgensteina, a także tradycja strukturalistyczna Ferdinanda de Saussure’a czy Claude'a Levi‑Straussa, oraz wyrastające z niej koncepcje poststrukturalistyczne autorstwa Michela Foucaulta, Gilles’a Deluze’a czy Jacquesa Derridy.

Strukturalizm

R91SMOfZrcsGN1

Zdjęcie przedstawia lewy profil dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma wysokie czoło, wydatne brwi i długie, sumiaste wąsy. Jego włosy są proste i krótkie. Mężczyzna ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat.

StrukturalistycznastrukturalizmStrukturalistyczna krytyka podziału prywatne – publiczne związana jest z nowymi teoriami języka, zrywającymi z dotychczasowymi ideologicznymi i psychologizującymi jego interpretacjami. Głównie chodzi tu o przeprowadzenie podziału między langue (język) i parole (mówienie), którego dokonał Ferdinand de Saussure oraz przyznanie prymatu ontologicznego poziomowi znaczących nad poziomem znaczonych w języku. Ukształtowane w ramach tradycji strukturalistycznej pojęcie języka traktowało go jako system różnic między znaczącymi langue, którego realizacją są wszystkie akty mowy, i działaniami ludzkimi. Parole implikuje degradację indywidualnego wymiaru ludzkiej osobowości, a w związku z tym sfery prywatności, w której się ona przejawia. Jednostka, wypowiadając się indywidualnie, dobiera poszczególne słowa tej wypowiedzi, ale wszelkie sposoby mówienia generowane są przez „systemową postać języka” i zawarte w jego uniwersalnych prawach. Traci więc sens mówienie o psychologii indywidualnej podmiotu wywodzącego się od kartezjańskiego cogito, co doprowadza do zatarcia się granicy prywatne – publiczne.

Spowodowało to krytykę podziału prywatne – publiczne, jaki znamy z tradycji liberalnej, w którym świat kulturowy i społeczny stanowiły substancjalną jedność funkcjonującą pod postacią struktury złożonej z szeregu binarnych opozycji. Przekonanie to podważyli strukturaliści, którzy pojęciu struktury nadają zupełnie inną postać, pełną przygodności, szczelin, rys i pęknięć, otwartą na zmienność kontekstu historycznego. Struktury, w których ma miejsce społeczna interakcja, nie mają dla nich uprzywilejowanego centrum, są za to nieustannie zmieniane.

Postmodernizm

PostmoderniścipostmodernizmPostmoderniści kładli w swoich teoriach z kolei nacisk na przemiany życia społecznego i kultury cywilizacji światowej. Tacy myśliciele, jak Jean‑François Lyotard, Jean Baudrillard czy Zygmunt Bauman właśnie w tych zjawiskach upatrywali przyczyn zatarcia się tradycyjnej granicy podziału prywatne – publiczne oraz degradacji obu sfer. Wskazywali na procesy globalizacyjneglobalizacjaglobalizacyjne, konsumpcyjny styl życia społeczeństw późnokapitalistycznych oraz na zróżnicowanie i płynność nowoczesnych form tożsamości. Dzisiejszej rzeczywistości społeczno‑politycznej i kulturowej nie można już więc opisywać, jak przekonywali, za pomocą schematów, pojęć i rozróżnień, które były adekwatne dla społeczności nowoczesnych. Trzeba wykreować nowy dyskurs opisujący rzeczywistość ponowoczesną i korzystający ze współczesnych koncepcji filozoficznych, takich jak hermeneutyka i poststrukturalizm.

R10ww5pomf1f61

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyźnie, siedzącego na krześle, pod tablicą. Mężczyzna ma owalną twarz, wydatny nos i głęboko osadzone oczy. Ma szpakowatą brodę i wąsy, włosy proste. Ubrany jest w sweter, spodnie. Na kolanach trzyma kilkanaście kartek.

Krytycy o rodowodzie lewicowym, wywodzący się ze strukturalistycznie zorientowanej myśli marksistowskiej, jak Louis Althusser czy Étienne Balibar, również inspirują się współczesnymi koncepcjami poststrukturalistycznymi Foucaulta, Derridy i Lacana. Marksizm jest krytycznie nastawiony do koncepcji liberalnych pozostawiających swobodę dla działań ekonomicznych jednostek oraz ich wolności w sferze polityczno‑etycznej dla stabilności i rozwoju państwa demokratycznego. Od lat 70. XX w. zachodnia myśl lewicowa ukształtowała typ krytyki tradycji liberalno‑demokratycznej, który zerwał z ortodoksyjną tradycją marksistowską. Pojawili się myśliciele, jak Chantal Mouffe czy Ernesto Laclau, głoszący konieczność reformy państwa liberalno‑demokratycznego w duchu lewicowym z zachowaniem jego konstytucyjnych wyznaczników. Slavoj Žižek natomiast uważa, że owego państwa nie jesteśmy już w stanie naprawić, i prorokuje jego rychłe załamanie się pod naporem konfliktów społecznych. Michael Hardt i Antonio Negri zaś twierdzą, że w wyniku globalizacji i późnokapitalistycznego imperium wykluwa się nowego rodzaju rzesza komunistyczna, która przejmie władzę opartą na zupełnie nowych ekonomicznych i polityczno‑ustrojowych zasadach.

Feminizm

Dychotomia prywatne – publiczne jest istotna także dla dyskursu feministycznegofeminizmfeministycznego. Propozycje współczesnego feminizmu dążą ku niwelacji barier między tymi dwoma obszarami, które, jak przekonują rzeczniczki tego nurtu, są w istocie ze sobą powiązane.

W latach 60. XX w. Carol Hanisch po raz pierwszy posłużyła się hasłem „prywatne jest polityczne”, które szybko uległo popularyzacji i stało się wręcz symbolem feminizmu. Ruch kobiet dowodząc, że „prywatne jest polityczne”, włączył do debaty publicznej kwestie uważane dotąd za zbyt osobiste lub trywialne, by o nich dyskutować. Sprawy dotąd niedostrzegane, jak przemoc seksualna wobec kobiet i dzieci, podział prac domowych czy dystrybucja władzy warunkowana płcią, powinny pojawiać się, jak przekonywano, w publicznej debacie, gdyż są częścią polityki, tak samo jak stosunki klasowe i międzynarodowe. Feministki sprzeciwiające się podziałom na sferę publiczną i prywatną wzbogaciły rozumienie warunków demokratycznej równości, poddały dyskusji kwestie podziału pracy – czy to zawodowej, czy to w gospodarstwie domowym. Podważyły przekonanie, że to, co się dzieje w sferze prywatnej, jest tylko sprawą prywatną.

W obrębie myśli feministycznej dominuje pogląd, że podział na sferę publiczną i prywatną jest niejasny. Wiele autorek feministycznych podkreśla, że oddzielenie tych sfer, podobnie jak w przypadku innych współczesnych mechanizmów kontroli, podtrzymuje wyobrażenie o kobietach jako grupie podporządkowanej, a o mężczyznach jako grupie dominującej. Podtrzymywanie tego podziału ułatwia wykorzystywanie zasobów grupy podporządkowanej szczególnie wtedy, kiedy znajduje to wsparcie w przepisach i normach prawnych oraz polityce rządów.

Komunitaryzm

We współczesnej myśli politycznej znajdziemy także taką krytykę opozycji prywatne – publiczne, która odwołuje się do tradycji liberalnej. Chodzi tu o powstały w II połowie XX w. nurt zwany komunitaryzmemkomunitaryzmkomunitaryzmem. Tacy filozofowie, jak Charles Taylor, Michael Sandel, Michael Walzer czy Will Kymlicka akceptują zasadniczo katalog wartości liberalnych, zarzucają jednak liberałom zbyt uproszczoną wizję relacji człowieka ze społeczeństwem.

Według komunitarystów człowieka nie należy przeciwstawiać społeczeństwu i traktować go, jakby był bytem niezależnym od niego. Jest on bowiem od urodzenia głęboko osadzony w gąszczu wspólnotowych relacji, z których duża część ma charakter niedobrowolny. Jednostkowe aspiracje i wartości prawie zawsze są pochodną życia w określonym społeczeństwie. To ono nadaje swoim członkom tożsamość, która staje się następnie punktem wyjścia indywidualnych wyborów. W tej perspektywie atomistyczne postrzeganie społeczeństwa – jako związku niezależnych jednostek – nie oddaje złożoności relacji między sferą prywatną a publiczną.

Państwo, przekonują komunitaryści, nie może być całkowicie neutralne względem koncepcji dobrego życia. Nie zostałoby bowiem rozpoznane jako własne przez jego mieszkańców. Instytucje publiczne powinny być zakorzenione w podzielanych przez obywateli wartościach.

Słownik