Czym jest temperament?

Pojęcie „temperament” bywa niejednoznacznie rozumiane przez różnych badaczy tej problematyki. W ujęciu Jana Strelaua i Bogdana Zawadzkiego, czołowych polskich badaczy temperamentu, ma on kilka podstawowych charakterystyk:

• stanowi część struktury osobowościosobowośćosobowości (pod warunkiem, że osobowość rozumiemy jako zespół cech);

• charakteryzuje się względną stałością w ciągu życia w porównaniu z innymi charakterystykami zachowania;

• ma podłoże biologiczne;

• jego cechy obecne są już od wczesnego niemowlęctwa, a ponadto występują także w świecie zwierząt.

Badacze ci proponują następującą definicję temperamentu:

Teorie temperamentu

Można powiedzieć, że temperament odnosi się do formalnej charakterystyki zachowania, jego dynamiki, z kolei osobowość do treściowych aspektów zachowania. Badacze mają jednak w tej kwestii zróżnicowane poglądy, co znajduje swój wyraz w poniżej opisanych wybranych teoriach temperamentu. W tym miejscu należy zaznaczyć, że w polskiej tradycji naukowej odróżnia się pojęcia temperamentu i osobowości, choć według niektórych badaczy pojęcia te są tożsame. Poniżej zostaną przedstawione wybrane teorie i typologie temperamentu.

R1VH6ZYCLbMwk

Zdjęcie przedstawia grupę młodych ludzi na pomoście nad wodą. Są to mężczyźni i kobiety. Wszyscy rozmawiają ze sobą.

Typologia Hipokratesa i Galena

Pierwsza typologia temperamentu powstała już w starożytności, a jej autorstwo przypisuje się Hipokratesowi i Galenowi. W IV wieku p.n.e. Hipokrates wyodrębnił cztery soki organizmu: krew, flegmę, czarną i żółtą żółć, a ich proporcja odpowiadała za stan zdrowia. Myśl tę wykorzystał Galen 600 lat później, tworząc pierwszą typologię temperamentu. Wyróżnił dziewięć temperamentów, wśród których cztery zależą bezpośrednio od przewagi jednego z czterech soków organizmu. Typy te to:

• sangwinik (z łac. sanguis – krew);

• choleryk (z gr. chole – żółć);

• melancholik (z gr. melanos – czarny, chole – żółć);

• flegmatyk (z gr. phlegma – flegma, śluz).

Koncepcja ta przetrwała stulecia i psychologowie nawiązują do niej do dziś.

Interakcyjna koncepcja temperamentu Alexandra Thomassa i Stelli Chess

Jest to koncepcja opisowa. Autorzy uważali, że temperament odpowiada na pytanie „w jaki sposób?”. Jego cechy ujawniają się już w niemowlęctwie. Teoria ta powstała na podstawie obserwacji dzieci od 6. tygodnia życia. Zaobserwowane różnice między nimi stały się przyczyną wyodrębnienia dziewięciu wymiarów temperamentu:

Na podstawie tych cech autorzy koncepcji wyróżnili trzy rodzaje temperamentu u dzieci:

Z punktu widzenia wychowania i edukacji szczególnej uwagi wymagają dzieci o trudnym temperamencie – stanowią one około 10% populacji dzieci, a ich konstelacja temperamentu szczególnie naraża je na zaburzenia w zachowaniu. Jednak zaburzenia wystąpić mogą jedynie wtedy, gdy wystąpi jednocześnie długotrwała rozbieżność między temperamentem a warunkami środowiskowymi, w jakich żyje dziecko. Autorzy koncepcji podkreślają, że żadna konstelacja sama w sobie nie prowadzi do zaburzeń, choć temperament trudny, ze względu na to, że sprawia rodzicom i wychowawcom „trudności” w odpowiednim dopasowaniu oddziaływań wychowawczych, stanowi większe ryzyko pojawienia się takich zaburzeń.

R1JWKT3GBdcmt

Zdjęcie przedstawia czworo młodych ludzi siedzących na balustradzie nad wodą. Wszyscy siedzą tyłem do widza i patrzą na wodę.

Regulacyjna teoria temperamentu

Do powstania tej teorii przyczyniły się badania polskiego psychologa Jana Strelaua nad podstawowymi cechami układu nerwowego w ujęciu Iwana Pawłowa. Wyrosła ona z przekonania, że cechy temperamentu odnoszą się przede wszystkim do formalnych cech zachowania. Z kolei formalna charakterystyka zachowania sprowadza się do aspektu energetycznego i czasowego, które wyznaczają strukturę temperamentu.

W początkowym kształcie postulowano istnienie dwóch cech temperamentu: reaktywności i aktywności. Reaktywność to charakterystyczna dla danej osoby intensywność reakcji na poszczególne bodźce, sytuacje czy zachowania innych ludzi. Aktywność przejawia się w ilości i zakresie podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej. Duży poziom aktywności idzie w parze z niską reaktywnością i odwrotnie – wysokiej reaktywności towarzyszy niska aktywność. Rolą aktywności jest bowiem regulacja pobudzenia do poziomu optymalnego dla człowieka. Jednostki wysoko reaktywne wykazują dużą wrażliwość oraz małą wydolność. Osoby nisko reaktywne odwrotnie – ich wrażliwość jest mała, podczas gdy wydolność duża. Osoby nisko reaktywne mają duże zapotrzebowanie na stymulację, wysoko reaktywne małe jej zapotrzebowanie.

Źródłem stymulacji mogą być własne zachowania i stany wewnętrzne oraz fizyczne i społeczne otoczenie jednostki. Ogólnie można powiedzieć, że osoby wysoko reaktywne dobrze funkcjonują w sytuacjach jednoznacznie określonych, kiedy wiedzą, co mają wykonać, w jaki sposób i w jakim czasie. Dodatkowe zadania czy obowiązki powodują u nich zmęczenie, znużenie i wycofywanie się z sytuacji zadaniowej. Po otrzymaniu zadania wykazują tendencję do uniknięcia niepowodzenia w jego realizacji, dlatego znaczną część czasu poświęcają na czynności przygotowawcze, pomiarowe, kontrolne i dlatego zadania wykonują dłużej, ale mniej popełniają błędów, pomyłek. Natomiast osoby nisko reaktywne osiągają poziom optymalnego funkcjonowania przy dużej liczbie silnych bodźców. Mają zapotrzebowanie na stymulację i dlatego podejmują dodatkowe zadania i obowiązki (są np. aktywni społecznie). Po otrzymaniu zadania od razu przystępują do jego realizacji, pomijając czynności zabezpieczające dobre wykonanie (przygotowawcze). Dlatego wykonują zadania w krótszym czasie, ale popełniają wiele błędów.

Sześć cech temperamentu

Teoria Jana Strelaua pozwoliła wyodrębnić sześć cech temperamentu. Są to:

Badania wskazują, że czynnik genetyczny wyjaśnia przeciętnie około 40% cech temperamentu. Cechy te są warunkowane specyficzną dla jednostki fizjologią i biochemią układu nerwowego, odpowiedzialną za regulację energetycznych i czasowych aspektów zachowania.

Znaczenie temperamentu dla dzieci i dorosłych

Jakie konsekwencje mają różnice indywidualne w zakresie temperamentu? Wpływ temperamentu najsilniej ujawnia się warunkach trudnych – w sytuacji konfliktu, przeciążenia, przeszkód na drodze do realizacji celów. Przebieg działania w sytuacji silnie pobudzającej będzie zależny między innymi od reaktywności jednostki.

Osoby wysoko reaktywne będą bardziej skłonne do „załamania się” pod wpływem trudności, u osób nisko reaktywnych można zaś spodziewać się większej odporności. W sytuacjach trudnych mogą występować dwa odmienne sposoby reagowania – obronny, który polega na rezygnacji z osiągnięcia celu i pojawieniu się zachowań nieukierunkowanych na redukcję napięcia (płacz, gniew), oraz zadaniowy, który oznacza utrzymanie działania i podjęcie prób pokonania przeszkody. Osoby wysoko reaktywne częściej będą prezentować typ pierwszy, nisko reaktywne drugi.

Różnice w tym zakresie łatwo zaobserwować już u małych dzieci – jedne w obliczu przeszkód łatwo rezygnują, płaczą, mają ataki złości, łatwo zrażają się niepowodzeniami (np. na trudności szkolne reagują zniechęceniem się do nauki). Inne zaś prezentują wytrwałość i konsekwencję w zabawie, co potem ujawnia się w pracy szkolnej i innych obowiązkach.

Osoby o odmiennych cechach temperamentu tak organizują sobie warunki i wybierają takie sytuacje, które będą odpowiadały ich zapotrzebowaniu na stymulację. Regulują przy tym tempo działania czy różnorodność wykonywanych czynności. Działania, które dla osób wysoko reaktywnych będą pożądane i atrakcyjne, dla nisko reaktywnych mogą okazać się nudne i nieciekawe. Oczywiście zależność odwrotna także występuje. Temperament wpływa więc na styl działania, rodzaj podejmowanych działań i ich efektywność.

Słownik