Przeczytaj
Czym jest temperament?
Pojęcie „temperament” bywa niejednoznacznie rozumiane przez różnych badaczy tej problematyki. W ujęciu Jana Strelaua i Bogdana Zawadzkiego, czołowych polskich badaczy temperamentu, ma on kilka podstawowych charakterystyk:
stanowi część struktury osobowościosobowości (pod warunkiem, że osobowość rozumiemy jako zespół cech);
charakteryzuje się względną stałością w ciągu życia w porównaniu z innymi charakterystykami zachowania;
ma podłoże biologiczne;
jego cechy obecne są już od wczesnego niemowlęctwa, a ponadto występują także w świecie zwierząt.
Badacze ci proponują następującą definicję temperamentu:
Psychologia różnic indywidualnychTemperament odnosi się do względnie stałych cech osobowości, występujących u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mających swoje odpowiedniki w świecie zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiochemiczne, temperament podlega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziaływaniom pomiędzy genotypem a środowiskiem.
Teorie temperamentu
Można powiedzieć, że temperament odnosi się do formalnej charakterystyki zachowania, jego dynamiki, z kolei osobowość do treściowych aspektów zachowania. Badacze mają jednak w tej kwestii zróżnicowane poglądy, co znajduje swój wyraz w poniżej opisanych wybranych teoriach temperamentu. W tym miejscu należy zaznaczyć, że w polskiej tradycji naukowej odróżnia się pojęcia temperamentu i osobowości, choć według niektórych badaczy pojęcia te są tożsame. Poniżej zostaną przedstawione wybrane teorie i typologie temperamentu.
Typologia Hipokratesa i Galena
Pierwsza typologia temperamentu powstała już w starożytności, a jej autorstwo przypisuje się Hipokratesowi i Galenowi. W IV wieku p.n.e. Hipokrates wyodrębnił cztery soki organizmu: krew, flegmę, czarną i żółtą żółć, a ich proporcja odpowiadała za stan zdrowia. Myśl tę wykorzystał Galen 600 lat później, tworząc pierwszą typologię temperamentu. Wyróżnił dziewięć temperamentów, wśród których cztery zależą bezpośrednio od przewagi jednego z czterech soków organizmu. Typy te to:
sangwinik (z łac. sanguis – krew);
choleryk (z gr. chole – żółć);
melancholik (z gr. melanos – czarny, chole – żółć);
flegmatyk (z gr. phlegma – flegma, śluz).
Koncepcja ta przetrwała stulecia i psychologowie nawiązują do niej do dziś.
Interakcyjna koncepcja temperamentu Alexandra Thomassa i Stelli Chess
Jest to koncepcja opisowa. Autorzy uważali, że temperament odpowiada na pytanie „w jaki sposób?”. Jego cechy ujawniają się już w niemowlęctwie. Teoria ta powstała na podstawie obserwacji dzieci od 6. tygodnia życia. Zaobserwowane różnice między nimi stały się przyczyną wyodrębnienia dziewięciu wymiarów temperamentu:
Na podstawie tych cech autorzy koncepcji wyróżnili trzy rodzaje temperamentu u dzieci:
Z punktu widzenia wychowania i edukacji szczególnej uwagi wymagają dzieci o trudnym temperamencie – stanowią one około 10% populacji dzieci, a ich konstelacja temperamentu szczególnie naraża je na zaburzenia w zachowaniu. Jednak zaburzenia wystąpić mogą jedynie wtedy, gdy wystąpi jednocześnie długotrwała rozbieżność między temperamentem a warunkami środowiskowymi, w jakich żyje dziecko. Autorzy koncepcji podkreślają, że żadna konstelacja sama w sobie nie prowadzi do zaburzeń, choć temperament trudny, ze względu na to, że sprawia rodzicom i wychowawcom „trudności” w odpowiednim dopasowaniu oddziaływań wychowawczych, stanowi większe ryzyko pojawienia się takich zaburzeń.
Regulacyjna teoria temperamentu
Do powstania tej teorii przyczyniły się badania polskiego psychologa Jana Strelaua nad podstawowymi cechami układu nerwowego w ujęciu Iwana Pawłowa. Wyrosła ona z przekonania, że cechy temperamentu odnoszą się przede wszystkim do formalnych cech zachowania. Z kolei formalna charakterystyka zachowania sprowadza się do aspektu energetycznego i czasowego, które wyznaczają strukturę temperamentu.
W początkowym kształcie postulowano istnienie dwóch cech temperamentu: reaktywności i aktywności. Reaktywność to charakterystyczna dla danej osoby intensywność reakcji na poszczególne bodźce, sytuacje czy zachowania innych ludzi. Aktywność przejawia się w ilości i zakresie podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej. Duży poziom aktywności idzie w parze z niską reaktywnością i odwrotnie – wysokiej reaktywności towarzyszy niska aktywność. Rolą aktywności jest bowiem regulacja pobudzenia do poziomu optymalnego dla człowieka. Jednostki wysoko reaktywne wykazują dużą wrażliwość oraz małą wydolność. Osoby nisko reaktywne odwrotnie – ich wrażliwość jest mała, podczas gdy wydolność duża. Osoby nisko reaktywne mają duże zapotrzebowanie na stymulację, wysoko reaktywne małe jej zapotrzebowanie.
Źródłem stymulacji mogą być własne zachowania i stany wewnętrzne oraz fizyczne i społeczne otoczenie jednostki. Ogólnie można powiedzieć, że osoby wysoko reaktywne dobrze funkcjonują w sytuacjach jednoznacznie określonych, kiedy wiedzą, co mają wykonać, w jaki sposób i w jakim czasie. Dodatkowe zadania czy obowiązki powodują u nich zmęczenie, znużenie i wycofywanie się z sytuacji zadaniowej. Po otrzymaniu zadania wykazują tendencję do uniknięcia niepowodzenia w jego realizacji, dlatego znaczną część czasu poświęcają na czynności przygotowawcze, pomiarowe, kontrolne i dlatego zadania wykonują dłużej, ale mniej popełniają błędów, pomyłek. Natomiast osoby nisko reaktywne osiągają poziom optymalnego funkcjonowania przy dużej liczbie silnych bodźców. Mają zapotrzebowanie na stymulację i dlatego podejmują dodatkowe zadania i obowiązki (są np. aktywni społecznie). Po otrzymaniu zadania od razu przystępują do jego realizacji, pomijając czynności zabezpieczające dobre wykonanie (przygotowawcze). Dlatego wykonują zadania w krótszym czasie, ale popełniają wiele błędów.
Sześć cech temperamentu
Teoria Jana Strelaua pozwoliła wyodrębnić sześć cech temperamentu. Są to:
Badania wskazują, że czynnik genetyczny wyjaśnia przeciętnie około 40% cech temperamentu. Cechy te są warunkowane specyficzną dla jednostki fizjologią i biochemią układu nerwowego, odpowiedzialną za regulację energetycznych i czasowych aspektów zachowania.
Znaczenie temperamentu dla dzieci i dorosłych
Jakie konsekwencje mają różnice indywidualne w zakresie temperamentu? Wpływ temperamentu najsilniej ujawnia się warunkach trudnych – w sytuacji konfliktu, przeciążenia, przeszkód na drodze do realizacji celów. Przebieg działania w sytuacji silnie pobudzającej będzie zależny między innymi od reaktywności jednostki.
Osoby wysoko reaktywne będą bardziej skłonne do „załamania się” pod wpływem trudności, u osób nisko reaktywnych można zaś spodziewać się większej odporności. W sytuacjach trudnych mogą występować dwa odmienne sposoby reagowania – obronny, który polega na rezygnacji z osiągnięcia celu i pojawieniu się zachowań nieukierunkowanych na redukcję napięcia (płacz, gniew), oraz zadaniowy, który oznacza utrzymanie działania i podjęcie prób pokonania przeszkody. Osoby wysoko reaktywne częściej będą prezentować typ pierwszy, nisko reaktywne drugi.
Różnice w tym zakresie łatwo zaobserwować już u małych dzieci – jedne w obliczu przeszkód łatwo rezygnują, płaczą, mają ataki złości, łatwo zrażają się niepowodzeniami (np. na trudności szkolne reagują zniechęceniem się do nauki). Inne zaś prezentują wytrwałość i konsekwencję w zabawie, co potem ujawnia się w pracy szkolnej i innych obowiązkach.
Osoby o odmiennych cechach temperamentu tak organizują sobie warunki i wybierają takie sytuacje, które będą odpowiadały ich zapotrzebowaniu na stymulację. Regulują przy tym tempo działania czy różnorodność wykonywanych czynności. Działania, które dla osób wysoko reaktywnych będą pożądane i atrakcyjne, dla nisko reaktywnych mogą okazać się nudne i nieciekawe. Oczywiście zależność odwrotna także występuje. Temperament wpływa więc na styl działania, rodzaj podejmowanych działań i ich efektywność.
Słownik
układ wzorów zachowania, instytucji, ról społecznych oraz środków kontroli społecznej, który umożliwia funkcjonowanie zbiorowości, zaspokajanie potrzeb członków i rozwiązywanie potencjalnych problemów i konfliktów
zespół stałych i zmiennych cech psychofizycznych, które są związane z wszystkimi działaniami, doznaniami i potrzebami osoby na poziomie fizjologicznym, charakteru, intelektu i duchowym
(z łac. socialis – społeczny, towarzyski); uspołecznienie, proces nabywania przez podmiot umiejętności (a przede wszystkim przyswajania systemu wartości, norm i wzorów zachowań akceptowanych i podtrzymywanych przez zbiorowość lub społeczeństwo); proces, w którym jednostka – ze swoimi specyficznymi biologicznymi i psychicznymi dyspozycjami – staje się dojrzała społecznie; w wyniku tego zostaje wyposażona w dynamicznie podtrzymywane w okresie całego życia zdolności i umiejętności skutecznego działania w obrębie całego społeczeństwa (jak i w poszczególnych jego elementach); jednocześnie jest to proces powstawania i rozwoju osobowości, zachodzący we wzajemnej zależności ze społecznie przekazywanym środowiskiem socjalnym i materialnym
faza procesu socjalizacji, w której dziecko nabywa podstawowe kompetencje kulturowe: umiejętności komunikacyjne, wiedzę, normy, wartości i wzory działania oraz uczy się roli dziecka i rozpoznaje role tak zwanych znaczących innych (rodziców, dziadków i innych osób z najbliższego kręgu rodzinnego)