Dama kusicielka

RrI2rxXrrMx1P1

Obraz przedstawia portret młodej kobiety. Jej twarz jest pociągła, oczy duże, usta wydatne. Kobieta ma na sobie suknię ściągniętą zdobnym pasem. Na głowy kobiety znajduje się czepiec z woalką.

Dama patrząca z obrazu średniowiecznego ma rysy delikatne, prawie zwiewne. Jeśli podobizna powstała w XV w., głowę damy zdobi niewiarygodnie wysoka czapeczka‑rożek i delikatna mgiełka doczepionego do rożka szala - modny dodatek, który przez współczesnych odbiorców kultury kojarzony jest z tajemniczym i niepojętym średniowieczem. Dama ma nienaturalnie wysokie czoło - starannie wyskubała z niego zbędne w powszechnym odczuciu włosy. Jeśli stoi, to w taki sposób, aby w jej wysmukłym, wręcz wątłym ciele, ubranym w bajecznie kolorowe szaty, wyeksponować wystający brzuch - nawet jeśli jest panną. Tło i rekwizyty także mają znaczenie - nie mogą być przypadkowo dobrane.

Dama z arrasuarrasarrasu – wypielęgnowana, urodziwa i strojna. Należy się jej inny (choć nie aż tak różny, jak to by się mogło zdawać) rodzaj uwielbienia, jakim średniowiecze obdarzało kobiety. Romans rycerski i rytuał dwornej miłości stworzyły obraz kochanki, po którą nigdy nie można sięgnąć, ale której zawsze należne są hołdy. Miłość dworskamiłość dworska (dworna)Miłość dworska stawiała niewiastę na równi z mężczyzną, czyniąc wyłom w sztywnej konstrukcji zhierarchizowanego społeczeństwa feudalnegofeudalizmspołeczeństwa feudalnego.

Pozycja społeczna kobiet w tej epoce była o wiele lepsza niż w czasach późniejszych, choćby w XIX stuleciu. Wyrażało się to przede wszystkim w ich sytuacji prawnej oraz w dostępie do kształcenia. Mit ciemnego średniowiecza wskazuje na typowy stereotyp. Faktem jest jednak, że – zgodnie z naukami Kościoła – łączono kobiety z cielesnością, która wzbudza seksualne pasje zaćmiewające rozum i wolę. Cielesność prowadzi więc do grzechu, ten zaś - do śmierci. Mężczyzna, zajmujący swe miejsce na szczeblu feudalnej drabiny, lojalny wobec suwerena, wymagający lojalności od poddanych, był jednak stawiany wyżej od kobiety. Co gorsza, tradycja dworskiej miłości sławiła niewierność małżeńską - grzech podwójny, bo nie dość, że wykraczający przeciwko boskiemu przykazaniu, to jeszcze zagrażający prawom dziedziczenia w świecie, gdzie tak ważne było spłodzenie niepodważalnie własnego potomka.

RVigeRL7Neji71

Rycina przedstawia zamkowe mury, na których znajdują się postacie króla, królowej i dwóch żołnierzy. Pod murami jedzie na koniu mężczyzna bez głowy trzymający w ręce swoją głowę. Przed nim znajduje się żołnierz z halabardą.

Dworska miłość, jak widać, odwracała porządek rzeczy, co nie każdemu musiało się podobać. Swoistą krytyką ideałów dworskiej miłości jest stworzony u schyłku XIV w. w Anglii poemat Sir Gawain i Zielony Rycerz. Jego anonimowy twórca kreśli wizerunek kobiety kusicielki, oczarowującej poddawanego próbie czystości bohatera - a może wprost rzucającej czary. Gawain, zaprzysiężony Maryi Dziewicy, wyrusza na wyprawę w poszukiwaniu wyzwania, któremu musi stawić czoło. Rok wcześniej podjął wyzwanie Zielonego Rycerza, teraz nadeszła pora, aby okazać swą waleczność i odwagę. Gawain trafia do zagadkowego dworu. Podczas gdy jego gospodarz Bertilak rusza na trzy kolejne polowania, przepiękna pani domu trzykroć stara się ze wszelkich sił uwieść gościa. To nie odwaga, jak mylnie sądzi Gawain, jest przedmiotem testu. W rzeczywistości próbie zostaje poddana jego cnota i prawość. Twórca poematu zestawia Maryję, reprezentującą archetypyarchetyparchetypy miłości duchowej, posłuszeństwa, czystości i życia, z małżonką Bertilaka, która zapamiętale dążąc do zguby Gawain, uosabia tradycyjnie kobiece cechy miłości dworskiej, nieposłuszeństwa, pożądania i śmierci. To konflikt pomiędzy miłością dworską a duchową. Rycerstwo - zdaje się sugerować autor poematu - zapomina o Bogu i jego prawach. Oddając się władzy miłosnych rytuałów, stawiając kobiety na piedestale, rycerze doprowadzą do upadku świata. Kreśląc taki obraz, autor przewiduje nieubłagalne przemiany dziejowe, które zmieniły świat rycerzy w świat kupców, chociaż niewiele było w tym winy niewiast. Świat, w którym nie będzie już miejsca na czarodziejki takie jak pani z Sir Gawaina.

Jedyny polski romans rycerskiromans rycerskiromans rycerski, powstały w otoczeniu Henryka Sandomierskiego, nie odbiega od uniwersalnych wzorów. Jest to osadzona w czasach pogańskich opowieść o losach pięknej i powabnej Helgundy. Pannę pojął za żonę Walter z Tyńca, zdobycie jej okupiwszy wielkimi poświęceniami. Już jako niewiasta zamężna została uwiedziona przez Wisława, zwanego Pięknym, z Wiślicy, który pod nieobecność walczącego w dalekich krajach męża Helgundy uczynił z niej swą kochankę (za co zresztą został przez zdradzonego męża Helgundy Waltera srogo ukarany). Bohaterowie odgrywają tu wyznaczone przez reguły dworskiej miłości role: Walter śpiewa pieśni miłosne pod oknami wybranki, porywa ją, a wzgardzonego rywala pokonuje w pojedynku, dama dopuszcza się wiarołomstwa, a czyn ten pociąga za sobą straszliwą zemstę zdradzonego męża. Zapisano tę opowieść, będącą tutejszą wersją historii znanej w wielu krajach kontynentu, w Kronice wielkopolskiej na przełomie XIII i XIV w., lecz do Polski musiała dotrzeć najprawdopodobniej już w wieku XII. Nie zawiera ona polemicznych podtekstów jak Sir Gawain i Zielony Rycerz, nie jest arcydziełem tej rangi, co Dzieje Tristana i Izoldy, ale jednak przez sam fakt, że powstała, udowadnia, że ideały wspólne dla świata cywilizacji zachodniej były nieobce na ziemiach polskich.

Nierządnica

RnRKeOzyCxbDS1

Rycina przedstawia kwitnący krzew, w pobliżu którego siedzi na skrzyni młoda kobieta. Obejmuje ona ramieniem siedzącego na ziemi młodego mężczyznę. Mężczyzna trzyma na prawej dłoni drapieżnego ptaka.

Damy damami, święte świętymi, a życie - sobie. Życie krótkie, zagrożone chorobą i głodem, ogniem i wojną, życie gwałtowne i dlatego niejednokrotnie intensywne, pełne pasji, rozkoszujące się ponad wszelką miarę zakazanymi przyjemnościami. Z literatury obcej znany jest Fransois Villon. Także i na ziemiach polskich nie wszyscy chwytający za pióro wielbili jedynie Matkę Boską czy szlachetne panie. W Polsce brakowało dworskich poetów‑rycerzy, było za to pod dostatkiem kleryków oraz żaków. I to właśnie oni zabawiali się tworzeniem liryki miłosnej, czasami wprost na kartach poważnych dzieł. W pierwszej połowie XV w. zapisano pod tekstem Bogurodzicy w rękopisie Biblioteki Jagiellońskiej czterowiersz Ach miłość, coś mi uczyniła. W kodeksie prawniczym Mikołaja z Rogoźna z 1472 r. ktoś zanotował wiersz Miłuj, miła, miłuj wiernie. Najdawniejszym zachowanym polskim wierszem miłosnym jest natomiast zapisana około roku 1416 (przez franciszkanina, a jakże!) Piosenka nieprzystojna. Mówiąc o sprawach łożnicy, autor tego sprośnego dziełka używa alegoriialegoriaalegorii, zgodnie z panującą w średniowieczu tradycją. Znajdują się tu fragmenty o koniu, który pragnie owsa, o wiszącym u biodra nożyku, ostrym jak stal, o przędzeniu dratewki oraz sprawdzaniu, czy aby wianek jest cały. W jednej ze strof poeta zachęca wybrankę do wspólnego - w łożu - raczenia się trunkiem. Widać, jak niedaleko Piosence do rubaszności i dosadności Villon o jaką raczej nie posądzano śpiewających Bogurodzicę przodków.

Obraz kobiety, jaki wyłania się z zachowanych tekstów polskiej literatury średniowiecznej, jest uniwersalnyuniwersalizm średniowiecznyuniwersalny i zarazem wyjątkowy. Uniwersalny, ponieważ korzysta ze wzorów rozprzestrzenionych w całej Europie. Gatunkowe wzorce to: legendalegendalegenda o świętym (Legenda o św. Aleksym), romans rycerski (historia o Walterze, Helgundzie i Wisławie), hymnhymnhymn (Bogurodzica), planktplankt, planctusplankt, który prawdopodobnie jest fragmentem misteriummisteriummisterium (Posłuchajcie, bracia miła). Można powiedzieć, że wizerunki znane z Legendy o św. Aleksym czy Piosenki nieprzystojnej mogłyby w tamtych czasach powstać wszędzie: we Francji czy w Anglii. ,,Wszędzie”, co nie znaczy ,,nigdzie”. Nie są one zawieszone w próżni. Przeciwnie - wyrosły z tradycji obecnej na polskich ziemiach. Powstały na styku cywilizacji Wschodu i Zachodu (czego dobitnym przykładem jest Bogurodzica), w kulturze sławiącej w wyjątkowy sposób Najświętszą Maryję Pannę, nieposiadającej typowej dla państw Zachodu struktury feudalnej. Wizerunki te świadczą o tym, iż Polska dzieliła wspólne dla narodów Europy zainteresowania i fascynacje, ale potrafiła korzystać z nich w sposób twórczy, wzbogacając zapożyczenia własnymi, indywidualnymi treściami.

Słownik