Układ moczowo‑płciowy obejmuje układ moczowy (wydalniczy) oraz układ płciowy. Połączenie narządów moczowych i płciowych w jeden układ związane jest z ich wspólnym pochodzeniem: w okresie płodowym obydwa systemy rozwijają się ze wspólnego zawiązka. Funkcjonalnie i anatomicznie układy moczowy i płciowy są całkowicie niezależne, jednak u samców części kręgowców – m.in. u większości ssaków, w tym człowieka – nasieniowodynasieniowody (przewody nasienne) nasieniowody mają ujście w cewce moczowej.

Budowa układu moczowo‑płciowego poszczególnych gatunków kręgowców jest odmienna, co wiąże się zazwyczaj ze środowiskiem, w jakim żyje dany organizm. U kręgowców wyróżnić można trzy rodzaje nerek o różnym stopniu skomplikowania budowy:

• przednerczaprzednerczeprzednercza występują w rozwoju zarodkowym bezowodniowcówbezowodniowcebezowodniowców;

• śródnerczaśródnercześródnercza obserwuje się u dojrzałych bezowodniowców oraz w rozwoju zarodkowym owodniowcówowodniowceowodniowców;

• zanerczazanerczezanercza, czyli nerki właściwe, obecne są u dorosłych owodniowców.

Nerka w postaci przednercza występuje u niektórych ryb, larw bezżuchwowców oraz płazów ogoniastych. U pozostałych kręgowców przednercze obecne jest wyłącznie w stadium embrionalnym i zanika na wczesnych etapach życia zarodkowego. W przednerczu nefronynefronnefrony z jednej strony kontaktują się z kłębuszkiem nerkowym, czyli kłębkiem naczyń krwionośnych doprowadzających krew do nerki, a z drugiej strony  otwierają się do jamy ciała orzęsionym lejkiem, wychwytując szkodliwe lub zbędne produkty przemiany materii.

Śródnercze (pranercze) występuje u dorosłych bezżuchwowców, ryb oraz płazów, a także u zarodków gadów, ptaków i ssaków. Rozwija się z nefrotomównefrotomnefrotomów w odcinku piersiowym i stopniowo rozrasta w kierunku lędźwiowym, jednocześnie zanikając od przodu. Ostatecznie pozostaje około szóstej części śródnercza, z czego fragment przedni przekształca się w głowę najądrza, a tylny – w końcowy narząd wydalniczy u ryb i płazów lub szczątkowe narządy płciowe (przyjądrze i przyjajnik) u owodniowców. Nefrony w śródnerczu składają się z ciałka nerkowego i cewki nerkowej. W skład ciałka nerkowego wchodzi torebka kłębuszka (torebka Bowmana), która otacza kłębuszek.

Zanercze, czyli nerka właściwa (ostateczna), to narząd wydalniczy dorosłych gadów, ptaków i ssaków. Ma własny, całkowicie odrębny przewód wyprowadzający mocz – moczowód wtórny. Nefrony składają się z ciałka nerkowego i cewki nerkowej. Powstający w nefronach mocz spływa do kielichów nerkowych, a następnie do przechodzącej w moczowód miedniczki nerkowej.

Budowa układu wydalniczego u kręgowców

Jednocześnie ze śródnerczem rozwijają się zróżnicowane drogi wyprowadzające mocz, w zależności od płci. U samców bezowodniowców – z wyjątkiem ryb kostnoszkieletowych – funkcję zarówno moczowodu, jak i nasieniowodu pełni przewód Wolffaprzewód Wolffaprzewód Wolffa (moczowód pierwotny). U samic kanał ten służy jedynie do wyprowadzania moczu, natomiast w jajowód przekształca się przewód Müllera.

Wraz z rozwojem zanercza zarówno u samic, jak i samców wykształca się moczowód wtórny. Tworzy on całkowicie odrębne połączenie między miedniczką nerkową a pęcherzem moczowym (u torbaczy i łożyskowców) lub kloaką (u płazów, gadów, ptaków i stekowców). U samców owodniowców przewody Wolffa tworzą nasieniowody i najądrze. U samic kanały te ulegają redukcji, a zawiązkiem żeńskich dróg płciowych są przewody Mülleraprzewód Mülleraprzewody Müllera. U dorosłych płazów, gadów i ptaków powstają z niego jajowody. U ssaków części środkowe tych przewodów łączą się w zawiązek macicy, natomiast końcowe zespalają się i tworzą górną część pochwy (u torbaczy całe drogi płciowe samic są parzyste: składają się z dwóch jajowodów i dwóch macic połączonych z dwiema pochwami uchodzącymi do kloaki).

Słownik