Idea praw człowieka w ujęciu historycznym

Prawa człowieka wywodzą się z praw naturalnych, które przysługują każdemu człowiekowi z racji jego człowieczeństwa. Podstawą praw człowieka jest godność ludzka. Prawa te są niezależne od płci, rasy, wyznania, pochodzenia społecznego czy narodowego. Dlatego żadna władza nie może ich nadawać ani odbierać. Poszukując genezy praw człowieka, należy cofnąć się do starożytności. W Kodeksie Hammurabiego zapisano, że władza jest po to, by strzec sprawiedliwości i chronić słabszych. Wśród greckich sofistów i stoików panował pogląd o naturalnej równości i wolności ludzi oraz wyższości praw naturalnych nad stanowionymi. Ideałami przyrodzonej godności człowieka, równości, sprawiedliwości i pokoju w stosunkach między władzą a poddanymi przepełniony jest Nowy Testament. Antyczną ideę praw naturalnych kontynuowała w średniowieczu filozofia chrześcijańska, na przykład św. Tomasz z Akwinu. Głosił on pogląd, że praw nie nadaje władza, gdyż są one nierozłącznie związane z boską naturą człowieka.

RO6AOo98rPqr71

Zdjęcie przedstawia dużą papierową kartę, na której widnieje odręczny, staranny tekst w języku angielskim.

Początków wewnątrzpaństwowej ochrony praw jednostki należy upatrywać w angielskiej Wielkiej Karcie Swobód z 1215 r., wydanej przez króla Jana bez Ziemi. W akcie tym władza gwarantowała każdemu, że bez wyroku sądowego nie będzie uwięziony, pozbawiony mienia, wyjęty spod prawa lub skazany na wygnanie. W przypadku nieprzestrzegania powyższych ustaleń poddani mieli prawo wypowiedzenia posłuszeństwa władcy.

Podobny charakter miały nadane w latach 1430–1433 przez Władysława Jagiełłę przywileje jedleńsko‑krakowskie, gwarantujące szlachcie polskiej nietykalność osobistą i majątkową. W XV‑wiecznej Polsce rzecznikiem ochrony praw człowieka był Paweł Włodkowic, rektor Akademii Krakowskiej, który podczas Soboru w Konstancji (1414–1418) wystąpił z ostrą krytyką zbrojnych sposobów chrystianizacji, stosowanych przez zakon krzyżacki wobec pogan. Stojąc na gruncie praw boskich i naturalnych, głosił bezwzględny nakaz miłości bliźniego, nawet poganina.

Prawo oporu wobec władzy oraz wolności polityczne, które były atrybutem demokracji szlacheckiej, zostały rozszerzone w okresie reformacji o wolność religijną. Wszystkie te zdobycze były każdorazowo potwierdzone w artykułach henrykowskich przez królów elekcyjnych. W dobie renesansu problem praw człowieka poruszali Giovanni Pico Della Mirandola, Jan z Trzciany i Tomasz Morus. Tego zagadnienia dotyczy też obowiązująca do dziś angielska ustawa Habeas corpus act z 1679 r. zabraniająca aresztowania obywatela bez nakazu sądu. Pierwsze kompleksowe systemy ochrony praw człowieka są związane z wiekiem oświecenia i pierwszymi  pisanymi konstytucjami. Anglik, John Locke, uważał, że własność prywatna jest przyrodzonym prawem człowieka, istniejącym wcześniej niż państwo. Według Monteskiusza warunkiem wolności politycznej jest trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Jan Jakub Rousseau twierdził, że wolność jest z człowiekiem nierozerwalnie związana, a zrzec się swej wolności, to zrzec się swojego człowieczeństwa, praw ludzkich.

Rozwój idei praw człowieka

Przełomowymi wydarzeniami w zakresie ochrony praw człowieka było uchwalenie Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych w 1776 r. oraz francuskiej Deklaracji praw człowieka i obywatelaDeklaracja praw człowieka i obywatelaDeklaracji praw człowieka i obywatela z 1789 r. Dwa lata później Deklarację praw kobiety i obywatelki ogłosiła Olimpia de Gouges. Więcej na jej temat dowiesz się z e‑materiału Feminizm i jego założenia ideowePu5w4eGO4Feminizm i jego założenia ideowe.

RiH4gN1Fm3iN7

Obraz przedstawia tablicę, z tekstem spisanym w dwóch kolumnach w języku francuskim. Nad tablicą są dwie kobiece postacie. Kobieta po lewej stronie trzyma w dłoniach rozerwane łańcuchy. Kobieta po prawej stronie ma anielskie skrzydła. Ponad wszystkim znajduje się trójkąt z okiem, z którego rozchodzą się jasne promienie.

W powyższych dokumentach jednostka (nie dotyczyło to niewolników) była podmiotem katalogu takich praw, jak wolność, równość i własność. Prawa te wzbogaciły treść Konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1789 r. Polska Konstytucja 3 maja z 1791 r. wprowadziła swobody wyznaniowe oraz nietykalność osobistą mieszczan. Chłopi otrzymali prawo do wolności osobistej dopiero w Konstytucji Księstwa Warszawskiego z 1807 r., która zrównywała wszystkich wobec prawa. Ogłoszona na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. deklaracja o zniesieniu handlu niewolnikami była pierwszym międzynarodowym porozumieniem związanym z ochroną praw człowieka. Z bitwą pod Solferino podczas wojny włosko‑francusko‑austriackiej związane są początki prawa humanitarnego dotyczącego ochrony ofiar konfliktów zbrojnych. Pierwsze prawa socjalne i pracownicze pojawiły się w najbardziej rozwiniętych krajach europejskich w latach 80. XIX w. Również porozumienia dotyczące praw mniejszości narodowych i uchodźców istniały już w drugiej połowie XIX w. Rozwój praw politycznych przejawiał się głównie w prawie do zrzeszania się oraz w coraz powszechniejszym zakresie udziału całego społeczeństwa w wyborach parlamentarnych.

Za pierwszą próbę ustanowienia całościowego systemu ochrony praw człowieka uważa się wprowadzony po I wojnie światowej w ramach Ligii Narodów system kontroli bezpieczeństwa i pokoju europejskiego. Obejmował on ochronę praw mniejszości narodowych i tworzenie międzynarodowego prawa pracy.

Jednak prawdziwy zwrot w upowszechnianiu i umiędzynaradawianiu idei praw człowieka nastąpił po II wojnie światowej, która ukarała powszechne ludobójstwo i działania skierowane przeciwko istocie człowieczeństwa. Powstanie Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) w 1945 r. spowodowało, że prawa człowieka stały się ważnym problemem w polityce międzynarodowej. Obecnie jest to już proces nieodwracalny, który owocuje coraz lepszymi mechanizmami gwarantującymi poszanowanie praw człowieka w większości państw świata. Uchwalenie pierwszego katalogu praw człowieka pod egidą ONZ nastąpiło 10 grudnia 1948 r. – była to Powszechna deklaracja praw człowieka. Podział praw człowieka na 3 generacje został przedstawiony w traktatach międzynarodowych ONZ wywiedzionych z Powszechnej deklaracji praw człowieka. Są to Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych (1966) oraz Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych (1966). Zapisane tam standardy praw człowieka są uzupełniane o prawa kolektywne, czyli przysługujące zbiorowościom.

Uniwersalność praw człowieka

Prawa człowieka, w odróżnieniu od innych uprawnień, należą się każdemu człowiekowi bez względu na rasę, narodowość, pochodzenie, płeć, wiek, zawód itp. Wynikają z samego faktu bycia człowiekiem. Prawa te są:

Prawa człowieka są to podstawowe prawa, które przysługują każdemu człowiekowi od momentu narodzin aż do śmierci. Zwyczajowo mówi się o podstawowych wolnościach i prawach człowieka ze względu na ich powszechność, niezbywalność i nienaruszalność. Tradycyjnie wymienia się prawa osobiste (indywidualne), polityczne (związane z demokratycznym ładem państwowym), ekonomiczne, socjalne i kulturalne (odzwierciedlające sprawiedliwość społeczną), a także prawa kolektywne (solidarnościowe).

Generacje praw człowieka

Pierwsza generacja praw człowieka zawiera prawa osobiste i polityczne. Najważniejsze z nich to prawo do życia, do wolności i własności. Traktuje się je jako podstawowe, wynikające z natury ludzkiej, przyrodzone jego godności, niezależnie od tego, jaki stan prawny obowiązuje w danym państwie.

Prawa drugiej generacji obejmują swym zakresem prawa społeczne, gospodarcze i kulturalne, zapewniające byt materialny oraz rozwój fizyczny i duchowy, np. prawo do pracy i wynagrodzenia, prawo do nauki, do udziału w życiu kulturalnym, do ubezpieczenia społecznego.

Prawa trzeciej generacji to prawa kolektywne, czyli uprawnienia przysługujące zbiorowościom społecznym i narodom, np. prawo do pokoju, do demokracji, do czystego środowiska, do rozwoju, do korzystania z wspólnego dziedzictwa ludzkości. Realizacja tych praw może być dokonana jedynie wspólnym wysiłkiem państw i ich społeczeństw.

W porównaniu z prawami pierwszej generacji, które powinny być bezwzględnie przestrzegane, prawa drugiej i trzeciej generacji są lub powinny być stosowane w miarę materialnych możliwości państwa oraz międzynarodowych uwarunkowań politycznych.

Obecnie coraz częściej mówi się o czwartej generacji praw człowieka, która dotyczy praw dyskryminowanych grup mniejszościowych, np. osób z niepełnosprawnościami czy należących do grupy społecznej LGBT+, oraz zapewnienia wszystkim istotom ludzkim prawa do życia od samego poczęcia aż po jego kres.

Prawa negatywne i pozytywne

Wyróżniamy również prawa pozytywne i negatywne. Prawa i wolności polityczne są to tzw. prawa negatywne, służące ochronie wolności jednostki przed ingerencją ze strony państwa. Zaliczamy do nich:

• prawo do obywatelstwa;

• możliwość uczestniczenia w życiu publicznym;

• czynne prawo wyborcze;

• bierne prawo wyborcze;

• wolność zrzeszania się;

• prawo do organizowania i uczestniczenia w pokojowych manifestacjach;

• prawo do składania wniosków, petycji, skarg;

• dostęp do informacji o działaniach władz i osób publicznych;

• równy dostęp do służby publicznej.

Natomiast tzw. prawa pozytywne to uprawnienia jednostki do świadczeń na jej rzecz, są to głównie prawa socjalne, ekonomiczne, kulturalne.

Gwarancje ochrony tych praw są materialne i dotyczą głównie praw socjalnych, ekonomicznych i kulturalnych, oraz formalne, związane z ochroną prawną jednostki. Zaliczamy tu:

• prawo każdego człowieka do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy przez niezawisły sąd;

• prawo do fachowej obrony w postępowaniu przed organami aparatu państwowego;

• prawo do skargi konstytucyjnej.

Ochrona praw człowieka

Za narodziny współczesnego systemu obrony praw człowieka przyjmuje się datę podpisania Karty Narodów Zjednoczonych –  26 czerwca 1945 r. Dokument ten traktował przestrzeganie praw człowieka tak, jak praw narodów, jako podstawę pokoju, stabilizacji i dobrobytu. Dnia 10 grudnia 1948 r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych uchwaliło Powszechną deklarację praw człowieka, która stanowi pierwszy kompletny katalog tych praw.

R3VUlE9L41bcg

Zdjęcie przedstawia miejską ulicę, którą idą tłumnie ludzie. Jedna osoba trzyma tekturowy karton z napisem w języku angielskim.

Kodyfikacja praw człowieka nastąpiła dopiero 16 grudnia 1966 r. po podpisaniu międzynarodowych paktów, w których skład wchodzą:

• Międzynarodowy pakt praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych;

• Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych;

• Protokół fakultatywny do Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych.

Tak narodził się uniwersalny system praw człowieka pod egidą ONZ. Na jego podstawie powstały regionalne, np. europejski, afrykański, interamerykański, arabski.

Podstawą europejskiego systemu ochrony praw człowieka są podpisane w 1950 r. w Rzymie: Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz Europejska Karta Socjalna podpisana w Turynie z 1961 r. Bardzo istotnym elementem jest także Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1975 r. (Helsinki).

Kolejnym systemem regionalnym jest interamerykański, który opiera się na Statucie Organizacji Państw Amerykańskich z 1948 r. oraz Amerykańskiej konwencji praw człowieka uchwalonej w 1969 r.

System afrykański jest oparty na Afrykańskiej karcie praw człowieka i ludów, przyjętej przez Organizację Jedności Afrykańskiej w 1981 r. Arabski system ochrony praw człowieka jest zgodny z islamskim szariatem i formalnie oparty na Arabskiej karcie praw człowieka z 1994 r.

Kontynentem, który nie ma regionalnego systemu ochrony praw człowieka i nie przestrzega uniwersalnego, jest Azja. Na przykład w państwach islamskich prawo dopuszcza dyskryminację kobiet przez podporządkowanie ich mężom czy wielożeństwo.

Wiele krajów nie ratyfikowało umów międzynarodowych gwarantujących prawa człowieka, uznając je za zbyt restrykcyjne. Przykładem może być zapis w sprawie zawieszenia kary śmierci. Liczne przypadki naruszeń praw człowieka wynikają z niezgodności prawa międzynarodowego z ustawodawstwem wewnętrznym. Istotną rzeczą jest również to, że prawa człowieka w wielu krajach pozaeuropejskich są postrzegane jako próba narzucenia siłą innej kultury. Łamanie praw człowieka nie jest wyłączną cechą państw totalitarnych, nie są one przestrzegane również w państwach demokratycznych. Wystarczy wskazać brak tolerancji wobec niektórych mniejszości narodowych, religijnych, etnicznych i seksualnych w krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej, jak również wobec Romów w Europie Środkowej i Wschodniej.

R1VIg90gadcnk1

Zdjęcie przedstawia niewielki namiot, w którym przy stole znajduje się dwójka młodych ludzi. Pod sufitem namiotu widnieje napis Podpisz petycję. Na dole Amnesty International.

We współczesnym świecie funkcjonują rozbudowane i wzajemnie uzupełniające się systemy ochrony praw człowieka: międzynarodowe, krajowe, międzyrządowe oraz organizacji pozarządowych. Bardzo ważną rolę odgrywają organizacje i instytucje pozarządowe, które badają przestrzeganie praw człowieka na świecie. Jedną z nich jest Amnesty International (AI). Organizacja powstała w 1961 r. w Londynie, ma światowy zasięg, działa w 160 krajach, jej siedzibą jest Londyn. Za szczególne zasługi AI otrzymała w 1977 r. Pokojową Nagrodę Nobla, w 1978 r. Nagrodę Praw Człowieka ONZ, a w roku 1983 Nagrodę Rady Europy.

Najstarszą organizacją pozarządową działającą na rzecz ochrony praw człowieka jest Międzynarodowy Czerwony Krzyż założony w 1863 r. w Genewie. Czerwony Krzyż otrzymywał czterokrotnie Pokojową Nagrodę Nobla: pierwszą przyznaną w historii pokojową nagrodę w 1901 otrzymał twórca ruchu Henri Dunant, następnie w latach 1917, 1944 i 1963 – Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża, a w 1963 r. wspólnie z MKCK także Liga Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża.

Słownik