Człowiek, tak jak wszystkie organizmy, narażony jest na działanie różnorodnych biologicznych czynników chorobotwórczych (bakterii, wirusów, grzybów czy pierwotniaków).

Pierwszą linią obrony przed patogenami są powłoki (skóra, naskórek) i wydzieliny ciała (śluz, kwas żołądkowy), jednak nie zawsze są one skuteczne.

Po przeniknięciu drobnoustroju do organizmu aktywowane są mechanizmy odpowiedzi immunologicznej. Ich celem jest identyfikacja i niszczenie patogenów oraz zakażonych lub zmienionych nowotworowo komórek.

Układ immunologiczny ma zdolność odróżniania komórek własnych od obcych, a także potrafi zapamiętywać szkodliwe substancje. Wszystkie reakcje odpornościowe zachodzą z udziałem narządów układu limfatycznegokomórek oraz białek osocza (przeciwciał – immunoglobulinimmunoglobulinyimmunoglobulin).

Układ odpornościowy (immunologiczny) tworzą następujące elementy:

Rfo3up6uuIXqJ
Wybierz jedno nowe słowo poznane podczas dzisiejszej lekcji i ułóż z nim zdanie.
Źródło: Flickr, licencja: CC BY-ND 2.0.

Wielokierunkowe powiązania czynnościowe pomiędzy wymienionymi elementami tworzą zjawiska odpornościowe, na które składają się trzy podstawowe rodzaje odpowiedzi immunologicznej: eliminacja, tolerancjawspomaganie metabolizmu. Występują one odpowiednio do rozpoznanych sygnałów antygenowychantygenyantygenowych.

bg‑azure

Układ limfatyczny

Układ limfatyczny (chłonny) zbudowany jest z pierwotnych i wtórnych tkanek limfatycznych, a także naczyń limfatycznych. Tkanki pierwotne obejmują grasicę i szpik kostny. Tkanki wtórne dzieli się na dwa typy: otorebkowane i nieotorebkowane, które różnią się między sobą odpowiednio obecnością lub brakiem ściany zewnętrznej utworzonej przez tkankę włóknistą. Do tkanek otorebkowanych zalicza się śledzionę i węzły chłonne. Tkanki nieotorebkowane, czyli GALT (ang. gut‑associated lymphoid tissue), to migdałki i inne skupiska tkanki limfatycznej.

R3R1wIohm7dYK1
Układ limfatyczny.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑cyan

Pierwotne tkanki limfatyczne

Grasica

Grasica jest gruczołem umiejscowionym w klatce piersiowej powyżej serca. Wraz z wiekiem jej rozmiar zmniejsza się i narząd ten zostaje w większości zastąpiony przez tkankę tłuszczową. W grasicy dojrzewają limfocyty T.

Szpik kostny

Szpik kostny jest miękką tkanką zlokalizowaną w pustych kanałach kości. Wyróżnia się szpik aktywny i nieaktywny. Pierwszy z nich ma kolor czerwony, ponieważ zawiera hemoglobinę. W drugim przeważają adipocyty (komórki tłuszczowe), nadające mu żółte zabarwienie. Szpik kostny jest miejscem powstawania granulocytów (neutrofili, eozynofilii, bazofili) oraz limfocytów. Ponadto tuż po narodzinach są w nim produkowane monocytymonocytymonocyty.

bg‑cyan

Wtórne tkanki limfatyczne

Otorebkowane tkanki limfatyczne
  • Śledziona

RSssSCIuJGCb81
Obraz histologiczny śledziony człowieka: 1 – centrum rozrodcze; 2 – tętniczka środkowa; 3 – miazga biała; 4 – miazga czerwona. Powiększenie 500×.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

Śledziona to największy narząd układu limfatycznego. Umiejscowiona jest w lewym podżebrzu (koło żebra X). Wypełnia ją krew, która może być zasysana lub wypychana do krwiobiegu. W śledzionie magazynowane są limfocyty i komórki prezentujące antygen. Mogą one rozpoznawać obce substancje i aktywować proliferację (namnażanie komórek) oraz dojrzewanie przeciwciał.

  • Węzły limfatyczne

Węzły limfatyczne (chłonne) są strukturami występującymi na przebiegu naczyń limfatycznych. Do największych należą węzły podżuchwowe, przyuszne, pachowe i pachwinowe. Ich główna funkcja polega na filtracji limfylimfalimfy (chłonki). W węzłach limfatycznych znajdują się centra rozrodcze limfocytów.

Nieotorebkowane tkanki limfatyczne

Nieotorebkowane skupiska tkanki limfatycznej rozproszone są w organizmie w postaci migdałków, GALT i innych tkanek, które pozostają w kontakcie ze środowiskiem zewnętrznym. Migdałki gardłowe i podniebienne są skupiskiem tkanki limfatycznej, w której namnażają się komórki odpornościowe. Ich główną rolą jest ochrona przed patogenami wdychanymi wraz z powietrzem lub przenoszonych drogą pokarmową. GALT to tkanka limfatyczna, która występuje w obrębie przełyku i jelit. Do nieotorebkowanych naczyń limfatycznych zalicza się również skupiska tkanki limfatycznej związane ze skórą, układem oddechowym, moczowym i rozrodczym.

bg‑cyan

Naczynia limfatyczne

Limfa powstaje w wyniku przesączania osocza krwi z naczyń włosowatych do tkanek. Składa się więc głównie z wody, jonów, białek osocza i tłuszczów, a także komórek układu odpornościowego.

Rola naczyń limfatycznych polega na transporcie limfy z okolic tkanek do układu krążenia. Układ naczyń limfatycznych to układ otwarty. Płyn z okolic tkanek zbierany jest przez włosowate naczynia limfatyczne, które następnie łączą się w większe przewody limfatyczne. Wśród nich wyróżnia się dwa główne przewody – piersiowy i chłonny prawy. Pierwszy z nich jest najdłuższym naczyniem chłonnym i zbiera limfę z dolnej części ciała i lewej strony górnej części ciała, drugi zaś jest bardzo krótki i przepływa nim płyn ustrojowy zebrany z górnej prawej strony ciała. Jednostką czynnościową naczyń limfatycznych jest limfangionlimfangionlimfangion, ograniczony zastawkami uniemożliwiającymi cofanie się limfy. Jego skurcz powoduje przesunięcie się chłonki, która doprowadzana jest przez naczynia doprowadzające (aferentnenaczynia aferentneaferentne) do węzłów chłonnych, a następnie przefiltrowana odprowadzana jest przez naczynia odprowadzające (eferentnenaczynia eferentneeferentne) do naczyń krwionośnych, mieszając się z krwią. Krew, krążąc po ustroju podlega filtracji w naczyniach włosowatych, co powadzi do powstawania limfy, zbieranej następnie przez naczynia limfatyczne i w ten sposób zachodzi ciągły obieg limfy w organizmie.

RPHJmzBnd4laG
Budowa naczynia limfatycznego.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

Komórki odpornościowe (immunologiczne)

bg‑cyan

Leukocyty

Układ odpornościowy identyfikuje i niszczy patogeny oraz komórki nowotworowe. W tych procesach pośrednio uczestniczą liczne komórki układu odpornościowego należące do krwinek białych, tzw. leukocytów. Wśród nich najliczniejszą grupę stanowią granulocyty. Powstają one w szpiku kostnym, skąd uwalniane są do krwi. W ich cytoplazmie znajdują się liczne ziarnistości (substancje biologicznie czynne), które biorą udział w reakcjach zapalnych i alergicznych. Ze względu na rodzaj pochłanianego barwnika wyróżnia się granulocyty obojętnochłonne – neutrofile, kwasochłonne – eozynofile i zasadochłonne – bazofile.

bg‑cyan

Monocyty i limfocyty

Druga grupa, agranulocyty, składa się z monocytów i limfocytów. Monocyty są największymi leukocytami, zdolnymi do fagocytozykomórki fagocytującefagocytozy. Produkowane są przede wszystkim w szpiku kostnym, a stamtąd uwalniane do krwi. Dojrzałe przekształcają się w tkankach obwodowych w komórki żerne – makrofagimakrofagimakrofagi.

Limfocyty tuż po urodzeniu produkowane są w szpiku kostnym, jednak w większości powstają w węzłach chłonnych. W późniejszym okresie limfocyty Tlimfocyty TT i Blimfocyty BB dojrzewają odpowiednio w grasicy lub szpiku kostnym.

R1ZdZTgBI9vLX
Grafika przedstawia schemat limfocytów oraz monocytu. Limfocyty B oraz T mają kulisty kształt oraz nieregularną powierzchnię. Wokół nich znajduje się bańkowata, przeźroczysta struktura. Monocyt ma kształt fasolki o ciemnoczerwonej barwie. Wokół niego znajduje się bańkowata, przeźroczysta struktura.
Komórki układu odpornościowego.
Źródło: BruceBlaus, licencja: CC BY 3.0.
bg‑azure

Odpowiedź immunologiczna

Odpowiedź immunologiczna polega na reakcji limfocytów wobec rozpoznanych własnych lub obcych antygenów. W zależności od mechanizmów odpowiedzi immunologicznej rozróżnia się odpowiedź komórkowąodporność komórkowaodpowiedź komórkową oraz humoralnąodporność humoralnahumoralną, jednak najczęściej obydwa te mechanizmy współdziałają ze sobą. Zainicjowanie odpowiedzi wynika z ekspozycji na antygen. Odporność komórkowa jest związana z działalnością limfocytów T – pomocniczych i cytotoksycznych, natomiast odporność humoralna wiąże się z wytwarzaniem przez limfocyty B swoistych przeciwciał oraz komórek pamięci. Komórki pamięci odpowiadają za pamięć immunologiczną organizmu, dlatego podczas drugiej ekspozycji na antygen odpowiedź organizmu jest specyficzna i szybsza.

R1bcFeQt74YSc1
Mechanizmy komórkowej i humoralnej odpowiedzi immunologicznej.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie „Biologia Campbella 2019", licencja: CC BY-SA 3.0.

W wyniku kontaktu z antygenem komórki prezentujące antygen prezentują go dziewiczym limfocytom T pomocniczym, które stymulują limfocyty B i limfocyty T cytotoksyczne do odpowiedzi immunologicznej.

Odporność komórkowa jest związana z działalnością limfocytów T – pomocniczych i cytotoksycznych. Limfocyty T pomocnicze za pomocą interleukin aktywują limfocyty cytotoksyczne, które  rozpoznają konkretny antygen i wydzielają ziarna cytolityczne. Ziarna cytolityczne powodują wnikanie jonów sodowych do wnętrza komórki tym samym wywołując apoptozęapoptozaapoptozę zakażonej komórki. W konsekwencji zostaje zniszczony patogen. Limfocyty T pomocnicze poprzez produkcję cytokin mogą również przyciągać komórki wzmagające aktywność żerną (makrofagi i neutrofile) do miejsca reakcji. Odpowiedź ta jest charakterystyczna dla zakażeń wirusowych i odrzucania przeszczepu.

Z kolei stymulacja limfocytów B związana jest z odpornością humoralną. Ten typ odpowiedzi immunologicznej wiąże się z wytwarzaniem przez limfocyty B swoistych przeciwciał (komórki plazmatyczne) oraz komórek pamięci. Co więcej, produkowane przez limfocyty T pomocnicze interleukiny pobudzają limfocyty B do podziałów i różnicowania się. W ten sposób powstaje duża liczba komórek odpornościowych zdolnych do produkcji przeciwciał. Komórki pamięci odpowiadają za pamięć immunologiczną organizmu, dlatego podczas drugiej ekspozycji na antygen odpowiedź organizmu jest specyficzna i szybsza.

Ciekawostka

Nadmierna aktywność niektórych subpopulacji limfocytów T może doprowadzić do zaburzeń patologicznych, m.in. chorób autoimmunologicznych lub alergicznych. Niedobory immunologiczne związane z brakiem, nieprawidłowym rozwojem lub zaburzoną funkcją limfocytów T mogą z kolei być przyczyną niezdolności organizmu do zwalczania różnych infekcji i ułatwiać rozwój nowotworów.

Słownik

antygeny
antygeny

struktury makrocząsteczkowe (najczęściej glikoproteiny) rozpoznawane przez limfocyty, indukujące odpowiedź immunologiczną i reagujące z produktami tej odpowiedzi: uczulonymi limfocytami i/lub przeciwciałami; rozróżnia się antygeny własne (składniki organizmu) i obce

apoptoza
apoptoza

śmierć komórki, w zdrowym organizmie zachodzi w wyniku genetycznie zaprogramowanych procesów

cytokiny
cytokiny

peptydowe substancje hormonopodobne wytwarzane głównie przez komórki układu odpornościowego i oddziałujące na aktywność biologiczną innych, sąsiadujących z nimi i współdziałających komórek; cytokiny wytwarzane przez limfocyty noszą nazwę limfokin, przez monocyty – monokin; powszechnie stosowana nazwa „interleukiny” odnosi się do cytokin (m.in. limfokin i monokin) wytwarzanych przez leukocyty (krwinki białe)

immunizacja
immunizacja

proces przebiegający w organizmie ludzkim lub zwierzęcym pod wpływem kontaktu z obcym dla niego antygenem; prowadzi do powstania odporności humoralnej lub komórkowej; immunizacja sztuczna jest stosowana m.in. w celu zapobiegania chorobom zakaźnym; czynna – w postaci szczepień ochronnych, bierna – przez wstrzyknięcie surowicy z gotowymi przeciwciałami

immunoglobuliny
immunoglobuliny

przeciwciała, specyficzne białka należące do globulin, wytwarzane przez limfocyty B i ich pochodne komórki plazmatyczne; immunoglobuliny związane z limfocytami B stanowią ich swoiste receptory służące rozpoznawaniu antygenów

komórki fagocytujące
komórki fagocytujące

komórki zdolne do fagocytozy, czyli pobierania ze środowiska zewnętrznego cząsteczek (w tym bakterii), a następnie trawienia ich w wodniczce pokarmowej z udziałem lizosomów

komórki NK (natural killers)
komórki NK (natural killers)

subpopulacja limfocytów; mają zdolność do tzw. naturalnej cytotoksyczności komórkowej, tj. do spontanicznego zabijania komórek docelowych bez konieczności uprzedniej immunizacji gospodarza; komórkami docelowymi komórek NK są głównie komórki zakażone wirusem i komórki nowotworowe, stąd przypisuje się im istotną rolę w zwalczaniu zakażeń wirusowych i nadzorze immunologicznym nad rozwojem nowotworów

limfa
limfa

chłonka; jeden z płynów ustrojowych; składa się z płynu tkankowego i komórek układu odpornościowego

limfangion
limfangion

jednostka czynnościowa naczyń limfatycznych ograniczona zastawkami; podział naczyń limfatycznych na zdolne do skurczów limfangiony umożliwia przepływ limfy w kierunku serca

limfocyty B
limfocyty B

subpopulacja limfocytów zdolna do produkcji swoistych przeciwciał (immunoglobuliny); część z nich, tworząc komórki pamięci, odpowiada za pamięć immunologiczną organizmu; u większości ssaków limfocyty B dojrzewają w szpiku kostnym

limfocyty T
limfocyty T

subpopulacja limfocytów dojrzewających i nabywających zdolność do odpowiedzi immunologicznej w grasicy (T od ang. thymus), odpowiedzialnych za regulację swoistej odpowiedzi immunologicznej (rozpoznawanie i niszczenie antygenów)

makrofagi
makrofagi

komórki układu immunologicznego należące do leukocytów; są niezwykle ważnym elementem nieswoistej i swoistej odpowiedzi immunologicznej i ściśle kooperują z limfocytami T w przebiegu reakcji komórkowej; mają zdolność bezpośredniej, nieswoistej fagocytozy różnych cząsteczek, w tym bakterii, wirusów, pierwotniaków, grzybów oraz fragmentów zniszczonych komórek i substancji pozakomórkowej

monocyty
monocyty

komórki układu immunologicznego; mają zdolność do produkcji prozapalnych i immunoregulacyjnych cytokin, prezentacji antygenów limfocytom T, kooperacji z innymi komórkami układu immunologicznego oraz udziału w odpowiedzi komórkowej i reakcjach zapalnych

naczynia aferentne
naczynia aferentne

naczynia limfatyczne doprowadzające limfę do węzłów chłonnych

naczynia eferentne
naczynia eferentne

naczynia limfatyczne odprowadzające limfę z węzłów chłonnych

nieswoista odpowiedź immunologiczna
nieswoista odpowiedź immunologiczna

odpowiedź immunologiczna organizmu niezależna od rodzaju patogenu, który wnika do jego wnętrza

odporność humoralna
odporność humoralna

jeden z rodzajów obrony immunologicznej, opierający się na wytwarzaniu swoistych przeciwciał przez limfocyty B

odporność komórkowa
odporność komórkowa

jeden z rodzajów obrony immunologicznej, opierający się na działalności wyspecjalizowanych komórek żernych: limfocytów T, makrofagów i neutrofili (granulocytów obojętnochłonnych)

swoista odpowiedź immunologiczna
swoista odpowiedź immunologiczna

odpowiedź immunologiczna organizmu uzależniona od działania limfocytów; wyróżnia się podczas niej dwie główne fazy: rozpoznawania antygenu i neutralizowania antygenu