Najwyższym szczytem całych Karpat jest Gerlach, mający wysokość 2655 m n.p.m., zaś w Polsce są to Rysy o wysokości 2499 m n.p.m. Karpaty nie są odosobnionym pasmem górskim, wchodzą w skład olbrzymiego systemu orogenów alpejskich ciągnącego się od Alp na zachodzie po Himalaje na wschodzie. Powstanie pasma Karpat jest wynikiem kolizji płyty apulijskiej z płytą europejską i sfałdowania istniejącej pomiędzy nimi skorupy oceanicznej wraz z osadami z nieistniejącego już Oceanu Tetyda. Zbudowane są w przeważającej części z mezozoicznych i kenozoicznych skał osadowych z niewielką domieszką metamorficznych skał wieku paleozoicznego i skał wulkanicznych z paleogenu.

Istnieje wiele różnych podziałów Karpat na mniejsze jednostki, z czego najpopularniejszy jest podział fizycznogeograficzny i geologiczny.

Podział fizycznogeograficzny obowiązuje wśród polskich naukowców (w innych krajach karpackich obowiązują inne) i rozróżnia:

Karpaty Zachodnie i ich podjednostki:

• Zewnętrzne Karpaty Zachodnie*,

• Centralne Karpaty Zachodnie*,

• Wewnętrzne Karpaty Zachodnie*.

Karpaty Wschodnie:

• Zewnętrzne Karpaty Wschodnie*,

• Wewnętrzne Karpaty Wschodnie.

Karpaty Południowe:

• Właściwe Karpaty Południowe,

• Subkarpaty Południowe (Getyckie),

• Góry Banackie.

Góry Zachodniorumuńskie i Wyżyna Transylwańska:

• Wyżyna Transylwańska,

• Zachodniorumuńskie.

Drugi geologiczny jest odrobinę inny:

Karpaty Zachodnie:

• Zewnętrzne Karpaty Zachodnie*,

• Wewnętrzne Karpaty Zachodnie*.

Karpaty Wschodnie:

• Zewnętrzne Karpaty Wschodnie*,

• Wewnętrzne Karpaty Wschodnie.

Karpaty Południowe

Góry Zachodniorumuńskie

Wyżyna Transylwańska

Karpaty Serbskie

*występują w Polsce

Paleoprzeszłość Karpat Wewnętrznych

Fałdowania to ostatni etap powstawania Karpat. Wcześniej ten obszar wielokrotnie się zmieniał. Jego lokalizacja także zmieniała się w różnych epokach geologicznych, co związane było z dryfem kontynentów. Ze zmianami możesz zapoznać się na poniższych mapach.

Kambr – (od 541,0 ±1,0 do 485,4 ±1,9 milionów lat temu)

Karpaty Wewnętrze w kambrze (paleozoik) usytuowane były w strefie brzeżnej Gondwany, w sąsiedztwie współczesnych osadów Francji. Stanowiły odrębną, niezależną część współczesnej Polski.

Ordowik – (od 485,4 ± 1,9 do 443,4 ± 1,5 milionów lat temu)

W wyniku dryftu kontynentów terran, na którym znajdowały się obszary północno‑zachodniej i południowej Polski połączył się z Baltiką (ruchy kaledońskie) wzdłuż uskoków przesuwczych (linia Tornquista‑Teisseyre’a). Działo się to w ordowiku.

Sylur – (od 443,4 ± 1,5 do 419,2 ± 3,2 milionów lat temu)

W sylurze następuje oddzielenie się od Gondwany terranów, na których znajdują się Karpaty Wewnętrzne. Przesuwają się one w kierunku platformy europejskiej (Laurusji). W wyniku tego skorupa oceaniczna zatapia się pod Laurusję. Zarówno skały osadowe z dna oceanu, jak również magmowe, przeobrażają się w wyniku wzrostu ciśnienia i temperatury – powstają pierwsze skały metamorficzne Tatr.

Dewon – (od 419,2 ± 3,2 do 358,9 ± 0,4 mln lat temu)

W dewonie terrany związane z Karpatami Wewnętrznymi, po oderwaniu się od Gondwany, zderzyły się z Laurusją (obecną Europą). Były to wydarzenia związane z orogenezą hercyńską (waryscyjską). Powstały w tym okresie pasma europejskich hercynidów, również na obszarze dzisiejszych Karpat.

**Karbon – (**358,9 ± 0,4 do 298,9 ± 0,15 milionów lat temu)

W karbonie nastąpiła główna faza orogenezy hercyńskiej (waryscyjskiej), w trakcie której Laurusja (Euroameryka) i Gondwana uformowały w kolizji wiele łańcuchów górskich współczesnej Europy, Afryki i Ameryki Północnej.

Większość z nich została zrównana przez działanie erozji. Ich fragmenty znaleźć można pod młodszymi osadami lub na powierzchni - np. w Polsce w Sudetach i Górach Świętokrzyskich.

W powstałej w wyniku kolizji strefie subdukcji dochodziło do przekształceń skał w procesie metamorfizmu. Dodatkowo występował plutonizm i wulkanizm, co doprowadziło do pojawienia się powiązanych z tymi procesami skał. W skały metamorficzne wdzierały się intruzjeintruzjaintruzje, jak w przypadku Tatr - batolit skał plutonicznych. W ten sposób powstał trzon krystaliczny Tatr (Pratatry). Pod koniec kambru doszło do wypiętrzenia masywu Pratatr i rozpoczęła się jego intensywna erozja. W pierwszej kolejności erozja dotyczyła nadległych skał osadowych, dalej skał metemorficznych i trzonu krystalicznego.

Perm – (od 298,9 ± 0,15 do 252,17 ± 0,06 mln lat temu)

W permie nastąpiło połączenie kontynentów. Obszar współczesnej Polski został scalony. Karpaty Wewnętrzne wraz z Alpami wapiennymi stanowiły wówczas zewnętrzną granicę Europy.

Za sprawą erozji pod koniec permu Pratatry stały się równiną, przez którą przepływały rzeki akumulujące żwiry, piaski i muły, znane dziś jako zlepieniec koperszadzki. Pokrywa ta w części została zniszczona przez erozyjną działalność rzek końca permu.

R248eknJshbqb

Ilustracja przedstawia permską równinę - ma kształt prostokąta. Zewnętrzna warstwa to pokrywa zlepieńca koperszadzkiego. Pod nią po lewej stronie jest osłona metamorficzna, w centralnym miejscu znajduje się batolit granitoidowy.

Od ery mezozoicznej obszar Polski pozostaje już zwartą całością. Oczywiście kształtowanie Karpat Wewnętrznych nie zakończyło się. Przed nami jeszcze orogeneza alpejska, która trwa do dzisiaj, a dryf kontynentów zmieniać będzie oblicze świata przez wiele milionów lat.

Karpaty Wewnętrzne

Na obszarze Polski w skład Karpat Wewnętrznych wchodzą:

• Tatry,

• Niecka Podhalańska,

• Pieniński Pas Skałkowy (Pieniny).

Pod względem geologicznym północną granicę stanowi pasmo Pienin, a na wschodzie, zachodzie i południu Karpaty wewnętrzne leżą już na Słowacji.

Zapoznałeś się z pradziejami Karpat Wewnętrznych. Przed Tobą ostatnie wydarzenia geologiczne, zaczynając od mezozoiku po dzień dzisiejszy, które miały wpływ na obecny obraz tego obszaru.

Tatry

Tatry to jeden z wielu masywów całego pasma Karpat (inne to Niżne Tatry, Mała i Wielka Fatra). W ich budowie wyróżnić można dwie podjednostki:

• trzon krystaliczny,

• pokrywa osadowa.

Trzon zbudowany jest ze skał plutonicznych wieku paleozoicznego (karbońska intruzja granitoidowa) i skał metamorficznych, tzw. osłony ze starszego paleozoiku. W pokrywie osadowej zbudowanej ze skał mezozoicznych wyróżnia się sukcesjęsukcesjasukcesję autochtoniczną – obejmuje ona skały zalegające bezpośrednio na trzonie krystalicznym, które nie były od niego odrywane i przemieszczane oraz wiele sukcesji alochtonicznych. Zapisem sukcesji są płaszczowiny. Z powodu istnienia uskoku podtatrzańskiego pokrycie płaszczowinami jest zróżnicowane. Uskok przyspieszał erozję na południu, gdzie ostatecznie nie zachowały się żadne płaszczowiny. Natomiast na północy zachowała się sukcesja osadowa.

Powstanie płaszczowin datuje się na okres kredy (różne subfazy orogenenzy alpejskiej) i związane było z ruchami kontynentu afrykańskiego względem Europy. Najpierw powstały płaszczowiny wierchowe i płaszczowiny reglowe, drugie z nich dotarły aż do Pienińskiego Pasa Skałkowego. Następnie doszło do ścięcia trzonu krystalicznego w jego dolnej części. Kolejnym etapem była silna erozja, która trwała aż do eocenu (55 mln lat temu). Nastąpiła wtedy transgresja morska, czyli wyraźne zwiększenie zasięgu mórz. W wyniku tego zdarzenia osadzały się piaskowce i wapienie, a następnie osady nieprzepuszczalnego fliszu z końca eocenu i oligocenu. Skały morskie przestały powstawać na początku miocenu (23 miliony lat temu) z powodu wypiętrzenia tektonicznego. Wtedy to powstał uskok podtatrzański, wywołujący zwiększoną erozję na południu Tatr. W plejstocenie obszar ten uległ kilkukrotnym zlodowaceniom. Panujące wtedy warunki arktyczne oraz skuteczna erozja przekształciły rzeźbę terenu Tatr w typową wysokogórską, alpejską.

Pieniński Pas Skałkowy

Pieniński Pas Skałkowy powstał na miejscu strefy silnych zniszczeń dawnego Oceanu Tetyda. Ma on charakter olbrzymiego, diapirowegodiapirdiapirowego zrębu, który ograniczony jest strefami dyslokacjidyslokacja tektonicznadyslokacji. Cechą charakterystyczną jest niewielka szerokość zmieniająca się w zakresie kilkuset do kilku tysięcy metrów oraz niezwykle skomplikowana budowa geologiczna. Powstawanie pasa przebiegało w kilku etapach:

• otwieranie się basenu skałkowego związane z otwarciem się ryftu w południowej części platformy europejskie,

• ekspansja dna oceanicznego (jura) i pogłębianie się rowu oceanicznego,

• subdukcja związana z zanikiem ryftu (późna jura) i w końcu jego zamknięcie się,

• kolizja na granicy kontynentów; nastąpiła wtedy subdukcja części skorupy oceanicznej, redukcja pasa skałkowego i jego wydźwignięcie w charakterze diapiru,

• transpresja, czyli przesunięcie pasa około kilkudziesięciu kilometrów i dalszego jego zwężenie,

• kompresja (w miocenie), kiedy nasuwały się płaszczowiny i utworzyły się uskoki podłużne i poprzeczne, przez które wylewała się lawa (utworzyła dzisiejszą Górę Wdżar).

Niecka Podhalańska – Zapadlisko Podkarpackie

Niecka leży między Tatrami a Pienińskim Pasem Skałkowym. Jest to synklina wypełniona skałami fliszu, który zalega na strukturach płaszczowinowych. Osady wypełniające nieckę powstały w zbiorniku morskim wieku eoceńskiego. Mają one miąższość większą na północy, a mniejszą na południu. W miocenie (około 20 milionów lat temu) zostały one pocięte uskokami w trakcie wypiętrzania. Uskoki te były głębokie i do dziś prowadzą gorące wody na powierzchnię.

Słownik