Zmianę będziemy rozumieć jako utratę przez coś, co się zmienia, dotychczasowej tożsamości w zamian za inną tożsamość. Odpowiednio brak zmiany oznacza trwanie tożsamości, bycie sobą. Taką zmianę można nazwać jakościową. Czy jednak zmiana i niezmienność mogą być rozpatrywane niezależnie od siebie, jako coś zupełnie oddzielnego? Czy też potrafimy je rozumieć jedynie dlatego, że odsyłają jedna do drugiej? Zobaczmy, jak interpretowano je w wybranych poglądach filozoficznych.

R14f8wl5zZ27L1

Rysunek przedstawia rzeźbę popiersia mężczyzny. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest owalna. Mężczyzna ma wydatny nos, wysokie czoło i wyraziste brwi. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Rozpocznijmy od Talesa. Był to filozof, który w swoim obrazie świata zawarł zarówno motyw niezmienności (jedności), jak i zmiany (wielości). Niezmienna jest archéarchéarché-woda, zmienne są zrodzone z niej rzeczy. Z interesującego nas punktu widzenia można jednak powiedzieć tak: istotą świata jest niezmienna arché - woda, natomiast to, że prezentuje się ona jako wiele różnych rzeczy, nie jest okolicznością ważną. Ruch, zmiana, powstawanie i ginięcie rzeczy to jedynie zjawiska, a więc pozory bytu. Sam byt natomiast, w postaci arché - wody, trwa niezmiennie. Podobnie można powiedzieć na przykład o relacji łączącej rzeczy i apeiron w ujęciu arché przez AnaksymandraAnaksymander z Miletu (610–547 r. p.n.e.)Anaksymandra. Na gruncie pierwszych systemów filozoficznych odróżnieniu zjawiska od istoty zaczynało towarzyszyć rozróżnienie władz poznawczych – myślenia oraz zmysłowości. To myślenie dociera do niezmiennej istoty rzeczy, dając nam wiedzę ogólną i każąc porzucić zainteresowanie świadectwem zmysłów jako czymś nieistotnym. Tą drogą podążył późniejszy nurt filozofii związany z ParmenidesemParmenides z Elei (ok. 540–470 r. p.n.e.)Parmenidesem (więcej na temat Parmenidesa i szkoły eleatów przeczytasz w materiale „Parmenides i początki szkoły eleatówP19kBr1L0Parmenides i początki szkoły eleatów”). Świat Parmenidesa jest statyczny, wedle filozofa z Elei świadectwa istnienia zmian nie ostają się w obliczu rozumnej krytyki, a zmysły zostają, jako narzędzie poznawcze, odrzucone.

R8eX7vr69BBt01

Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę o krótkich, ciemnych włosach oraz brodzie. Ubrany jest w ciemną szatę. Siedzi na schodach. Lewą ręką podpiera głowę, a prawą ręką zapisuje coś piórem na kartce.

Mniej więcej w tym samym czasie pojawiła się jeszcze inna interpretacja zakorzeniona w filozofii jończykówjońska filozofia przyrodyfilozofii jończyków, ale też przekraczająca jej horyzont. Stworzył ją HeraklitHeraklit z Efezu (540–480 r. p.n.e.)Heraklit, którego wariabilizmwariabilizmwariabilizm jest na ogół przeciwstawiany Parmenidejskiemu statyzmowistatyzmstatyzmowi. Zwróćmy uwagę na to, że jeśli, według Heraklita, również pierwiastki przechodzą jeden w drugi, to nie ma bytu, który oparłby się zmianie. Czy można jednak wyobrazić sobie rzeczywistość, która byłaby tylko strumieniem nieustannych zmian i nie zakładałaby odwołania do czegoś, co zmienne nie jest? Czy w świecie nie panowałby wówczas niepoznawalny chaos? Zapewne tak, ale Heraklit proponuje inne rozwiązanie. Jedność i porządek świata opierają się na obecności nie tyle niezmiennego bytu, ile niezmiennych reguł zmian (logos, który wszystkim rządzi, wszystko przenikając).

Przytoczone rozwiązania zostały przetworzone w filozofii Platońskiej. PlatonPlaton (427–347 r. p.n.e.)Platon nie odmówił wprawdzie istnienia zmiennym rzeczom, ale sprowadził je do czegoś „pomiędzy bytem a niebytem”, zakładając, że bytami są niezmienne idee. Bytami, ale również regułami i wzorami, wedle których świat rzeczy został stworzony i wedle których się zmienia. Dlatego pytanie, czy w ujęciu Platona świat jest zmienny, wymaga sprecyzowania, o który świat pytamy. Ambicją filozofów było, jak widzimy, wytłumaczenie zmian albo poprzez zinterpretowanie ich jako pozoru, jak to ma miejsce u eleatów, albo poprzez odwołanie się do tego, co nie jest zmienne. To, co niezmienne, może być bytem, regułą lub jednym i drugim jednocześnie. Zmiana odsyła do niezmienności. To, co niezmienne, było istotniejsze w sensie metafizycznym i aksjologicznym zarazem. Ono było źródłem jedności świata, źródłem wartości i powinności oraz podstawą wyjaśnienia tego, co zmienne, nie zaś odwrotnie.

Echo dualistycznego rozwiązania Platona spotykamy u wielu filozofów starożytności i średniowiecza. Na przykład chrześcijański Bóg, czyli byt niezmiennie i trwale istniejący, był podstawą przyczynowego i celowego istnienia i zmian świata rzeczy, a tym samym ostateczną podstawą ich wyjaśniania. Widzimy to w tradycji arystotelesowsko‑tomistycznej, gdzie poznanie porządku zmian rzeczy wiedzie ku poznaniu absolutu (Boga), w którym sama zmienność uzyskuje ostateczne wytłumaczenie.

Ślady dualistycznegodualizmdualistycznego myślenia są wyraźnie słabsze w kulturze nowożytnej i współczesnej, zwłaszcza w tych jej obszarach, gdzie dominuje epistemologia empirystyczna oraz bazujące na niej nauki. Spotykamy tutaj radykalną zmianę perspektywy. Jedyną realnością jest zmienny świat empiryczny, który powinien być wyjaśniony na własnym gruncie. Oczywiście nie jest on niepoznawalnym chaosem. Jedność i porządek zmian są jednak wyjaśniane poprzez odwołanie nie do niezmiennego bytu, ale do ogólnych reguł zachodzenia zmian, czyli praw odkrywanych na gruncie nauki. Przypomina to nieco propozycję Heraklita. Filozofowanie także tutaj osadzone jest we wzajemnej relacji zmienności i niezmienności. Świat jest jednością dlatego, że ujmujemy go w jednolitych kategoriach i prawach, których przedmiotem jest porządek wydarzania się świata. Niknie tutaj hierarchia niezmiennego i zmiennego, ponieważ trudno przyjąć, że np. prawo fizyki jest w sensie metafizycznym bądź etycznym bardziej wartościowe niż przedmioty fizyczne. Ważnym pytaniem, które się w tym kontekście pojawia, jest pytanie o źródło tych kategorii i praw. Czy mianowicie są one owocem poznania rozumianego jako odkrywanie w świecie porządku niezależnego od poznającego umysłu, czy też umysł ten narzuca kategorie i prawa światu, który poza nimi nie może być w ogóle poznany. W tym ostatnim przypadku, nawiązującym do epistemologii kantowskiejepistemologia kantowskaepistemologii kantowskiej, właściwie nie możemy orzekać, czy świat sam w sobie jest zmienny, czy nie. Wiemy tylko, że nam jawi się jako zmienny i dający się ujmować w jednolite kategorie i prawa umysłu.

ROIQyg0t0vqt61

Zdjęcie przedstawia dojrzałego, łysego mężczyznę. Ma prostokątną twarz, wydatny nos, wysokie czoło. Ubrany jest w surdut.

Innym źródłem ciekawego rozumienia problemu zmiany i niezmienności jest filozofia heglowskaGeorg Wilhelm Friedrich (1770‑1831)heglowska. Wpływ jej zaznaczył się zwłaszcza w obecności zasady historyzmu, która stanowiła ważną regułę metodologiczną w badaniu kultury. Historyzm uznaje zmienność za fundamentalną cechę rzeczywistości i postuluje badanie każdego zjawiska w kontekście jego genezy i rozwoju. Impulsu do ujmowania przyrody jako uporządkowanego procesu zmian dostarczyły w XIX w. poglądy Karola DarwinaKarol Darwin (1809‑1882)Karola Darwina, do takiegoż ujmowania społeczeństwa – poglądy Herberta SpenceraHerbert Spencer (1820‑1903)Herberta Spencera, Karola MarksaKarol Marks. Zobacz:Karola Marksa i Augusta Comte’aAugusta Comte. Zobacz:Augusta Comte’a. Wiek XX przyniósł natomiast filozofię procesu Alfreda N. WhiteheadaAlfred N. Whitehead (1861‑1947)Alfreda N. Whiteheada, ewolucjonizm Pierre'a Teilharda de ChardinPierre Teilhard de Chardin (1881‑1955)Pierre'a Teilharda de Chardin oraz intuicjonizm Henri BergsonaHenri Bergson. Zobacz:Henri Bergsona.

Pierre Teilhard de Chardin stworzył chrześcijańską wersję ewolucjonizmuewolucjonizmewolucjonizmu, w której wszystko się rodzi, ustala i wzrasta w kolejnych fazach i w której rozwój człowieka kulminuje w duchowej jedności ze światem.

Bergson przeciwstawił się rozumieniu poznania panującemu tak w dotychczasowej filozofii, jak w nauce i życiu potocznym, twierdząc, że intelekt, jako używana w nich władza poznawcza, jest ograniczony celami praktycznymi. Dlatego zmiana i ruch są przez intelekt ujmowane w sposób zdeformowany, mechanicznie, jako szereg statycznych, „zatrzymanych” stanów rzeczy. Dostrzegamy wówczas rzeczy oraz to, co dla nich wspólne, ale nie docieramy do istoty rzeczywistości. Ta ostatnia jest możliwa do uchwycenia w intuicji, dla której:

Istotą rzeczywistości nie jest coś, co istnieje, trwając i nawet zmieniając się, tylko proces, czyli ciągła zmiana, stawanie się, twórczość.

Słownik