Odbudowa kraju ze zniszczeń wojennych

Wobec gigantycznych zniszczeń społeczeństwo po zakończeniu działań wojennych bezzwłocznie przystąpiło do odbudowy zakładów przemysłowych i infrastruktury. Dotychczasowi pracownicy samorzutnie i z własnej inicjatywy odbudowywali budynki fabryczne i uruchamiali produkcję. Początkowo fabryki były kierowane przez komitety fabryczne i robotnicze rady zakładowe, ale stopniowo przechodziły pod tymczasowy zarząd państwowy – tymczasowy, ponieważ władze deklarowały, że z czasem zostaną one zwrócone prawowitym właścicielom.

Tabela: Dochód narodowy w latach 1945‑1948 (w porównaniu ze stanem z 1938 r.)

Indeks górny Dane za: Historia Polski w liczbach, t. 2, Gospodarka, Warszawa 2006, tab. 251 (586), s. 642. Indeks górny koniec^{Dane za: Historia Polski w liczbach, t. 2, Gospodarka, Warszawa 2006, tab. 251 (586), s. 642.}

RU1tMgedoonxy

Zdjęcie przedstawia wydawanie posiłku dzieciom przez zakonnicę. Dzieci stoją w kolejce. Są skromnie ubrane, część z nich jest bosa, w za dużych lub za małych ubraniach.

Bardzo wolno przebiegała odbudowa rolnictwa. Brakowało rąk do pracy, inwentarza, sprzętu, nasion siewnych i nawozów. W rejonach intensywnych działań wojennych część gruntów była zdewastowana, a uprawę części z nich trzeba było odłożyć do czasu likwidacji pól minowych. W mozolnym procesie odbudowy rolnictwa w latach 1945–1947 ogromną rolę odegrała pomoc zewnętrzna organizowana w ramach działalności Organizacji Narodów Zjednoczonych przez Administrację Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy – UNRRAUNRRAUNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration). Dzięki tej pomocy do Polski docierały lekarstwa, żywność, narzędzia, zwierzęta gospodarcze i nasiona pod zasiew – całość o łącznej wartości 476 mln dolarów. O skali tej pomocy niech świadczy fakt, że np. w roku 1946 pomoc o wartości 306 mln dolarów stanowiła aż 22 proc. dochodu narodowego.

R13h2h0xQenAV

Zdjęcie przedstawia ulicę Wrocławia. Przy niej widać liczne, zbombardowane i zrujnowane budynki mieszkalne.

RD1GiDvfofPRT

Zdjęcie przedstawia centrum Wrocławia z lotu ptaka. Widać liczne zniszczone od bombardowań i pożarów kamienice i inne budynki miejskie.

R17RTWIFMQzK1

Zdjęcie przedstawia częściowo zbombardowany Pomnik Nieznanego Żołnierza na Placu Saskim w Warszawie. Widać liczne gruzy wokół pomnika.

R1P5juS8FpWeg

Zdjęcie przedstawia zbombardowane ruiny pałacu Brühla w Warszawie. Zachowany jest jedynie leżący na gruzach fragment dachu. W tle widać zniszczone kamienice.

R15yBxGDxDJBP

Zdjęcie przedstawia zbombardowane domy mieszkalne w centrum Wielunia. Na gruzowisku widać deski, cegły.

Przygotowaniem odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych zajmował się utworzony 10 listopada 1945 r. Centralny Urząd Planowania (CUP). CUP opracowywał plany rozwoju gospodarczego i nadzorował ich wykonanie. Przygotował m.in. Plan Odbudowy Gospodarczej, zwany planem trzyletnim, realizowany w latach 1947‑1949. Założenia planu trzyletniego przewidywały podniesienie stopy życiowej społeczeństwa powyżej poziomu przedwojennego, likwidację bezrobocia, zmniejszenie przeludnienia na wsi i modernizację kraju. W tym celu środki inwestycyjne przeznaczono w pierwszej kolejności na odbudowę najmniej zniszczonych przedsiębiorstw oraz odtworzenie przemysłu pracującego na potrzeby ludności. Warto podkreślić, że plan trzyletni zakładał równoprawną rolę w gospodarce wszystkich trzech sektorów: państwowego, spółdzielczego i prywatnego.

R1E6A72lRBDbC

Zdjęcie przedstawia brukowaną ulicę, na której stoją dwie kobiety. Jedna z nich trzyma dziecko na rękach. Za ich plecami widoczne są gruzowiska. Nie ma ani jednego niezniszczonego budynku. Widać szczątki ścian i zwały cegieł oraz gruzu.

Reforma rolna

Komuniści, którzy przejęli władzę na obszarze między Wisłą a Bugiem, mieli świadomość nikłego poparcia społecznego. Dlatego podjęli starania o pozyskanie chłopów. Miało temu służyć bezzwłoczne przeprowadzenie reformy rolnej. W tym celu już 6 września 1944 r. PKWN wydał dekret o reformie rolnej, przewidujący przymusową i nieodpłatną parcelacjęparcelacjaparcelację majątków o areale powyżej 50 hektarów użytków rolnych lub 100 hektarów powierzchni ogólnej, a w województwach poznańskim, pomorskim i śląskim – powyżej 100 hektarów powierzchni ogólnej. Parcelacji miały również podlegać, bez względu na wielkość, gospodarstwa Niemców oraz kolaborantów i osób uchylających się od służby wojskowej. WywłaszczonawywłaszczenieWywłaszczona ziemia miała zostać podzielona na małe, ok. 5‑hektarowe gospodarstwa, które mieli otrzymać bezrolni i małorolni. Nabywcy musieli za ziemię zapłacić równowartość jednorocznych zbiorów, ale opłata ta mogła być rozłożona na 10‑20 rocznych rat.

Dekret o reformie rolnej spotkał się ze sprzeciwem Kościoła i organizacji Polski Podziemnej, również tych, które w swoich programach przewidywały głęboką przebudowę stosunków gospodarczych na wsi. Zastrzeżenia budziło przede wszystkim przeprowadzenie reformy z pominięciem władzy ustawodawczej i na podstawie dekretu organu, który formalnie nie miał nawet statusu rządu. Opór budził też brak odszkodowań dla prawowitych właścicieli. Sama realizacja reformy przebiegała opornie, ponieważ opieszale działały realizujące ją urzędy ziemskie, a chłopi nie wierzyli w trwałość własności nadanej im w takim trybie.

RF0jYqZxJmCU7

Zdjęcie przedstawia ludność wiejską zgromadzoną podczas parcelacji majątku hrabiego Potockiego. Urzędnik wręcza chłopom akty nadania własności. Na twarzach chłopów widać radość.

Realizacja reformy rolnej przyspieszyła dopiero po zastosowaniu środków przymusu, np. dekret PKWN o ochronie państwa z 30 października 1944 r. za udaremnianie reformy przewidywał nawet karę śmierci. Do końca grudnia 1945 r. na terenach Polski Lubelskiej przejęto 320 tys. hektarów, z czego rozparcelowano 212 (resztę upaństwowiono) i przekazano ponad 100 tys. chłopom. Po zakończeniu wojny reformę rolną przeprowadzono według dotychczasowych zasad również w przedwojennych województwach zachodnich. Natomiast na Ziemiach Odzyskanych powstające gospodarstwa miały przeciętnie od 7 do 15 hektarów. Tutaj również więcej ziemi pozostawiono w rękach państwa i utworzono z nich Państwowe Gospodarstwa RolnePaństwowe Gospodarstwa RolnePaństwowe Gospodarstwa Rolne.

Nacjonalizacja przemysłu banków i handlu

Na początku 1946 r. komuniści wykonali następny krok w drodze do pełnej sowietyzacji polskiej gospodarki. 3 stycznia 1946 r. Krajowa Rada Narodowa uchwaliła ustawę o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. Uchwalenie tej ustawy poprzedził spór o jej zakres, w którym uczestniczył z jednej strony Stanisław Mikołajczyk i jego Polskie Stronnictwo Ludowe, a z drugiej reprezentujący w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej PPR minister przemysłu Hilary Minc. Mikołajczyk był zwolennikiem nacjonalizacjinacjonalizacjanacjonalizacji wielkiego przemysłu z zachowaniem prywatnych zakładów małej i średniej wielkości, natomiast Minc dążył do bardzo głębokiej nacjonalizacji, prowadzącej do maksymalnego ograniczenia własności prywatnej w przemyśle oraz szybkiego przejścia do gospodarki planowej. Na podstawie ustawy z 3 stycznia 1946 r. znacjonalizowane miały zostać wszystkie zakłady przemysłowe i banki należące do III Rzeszy i jej obywateli. Za odszkodowaniem dla dotychczasowych właścicieli państwo miało przejąć cały przemysł wydobywczy i hutniczy oraz włókienniczy, poligraficzny i przetwórstwa rolno‑spożywczego, a z pozostałych gałęzi przemysłu wszystkie zakłady zatrudniające powyżej 50 robotników na jedną zmianę.

Tabela: Płace i ceny w pierwszych latach po wojnie

Indeks dolny Oceń siłę nabywczą wynagrodzenia robotników polskich w pierwszych latach powojennych.
Źródło: Wojciech Morawski, Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa 2010, s. 246. Indeks dolny koniec_{Oceń siłę nabywczą wynagrodzenia robotników polskich w pierwszych latach powojennych.
Źródło: Wojciech Morawski, Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa 2010, s. 246.}

R1e5Lvr5YABiy1

Zdjęcie przedstawia rewers banknotu 100 złotowego. Obok nominału widoczny jest industrialny krajobraz - fabryki, kominy.

RJHxgkZLKTnyp1

Zdjęcie przedstawia awers banknotu 100 złotowego. Widać nominał, orła (bez korony) i twarz mężczyzny, Wincentego Pstrowskiego, przodownika pracy.

Większość polskich banków prywatnych nie podjęła działalności po zakończeniu wojny. Uległy one zniszczeniu i  nie miały dostatecznych środków finansowych. Przetrwały jedynie banki państwowe, komunalne i spółdzielcze oraz nieliczne banki akcyjne, które wcześniej przeszły na własność państwa. Wzmocnieniu uległa pozycja Narodowego Banku Polskiego, który otrzymał prawo do bezpośredniego kredytowania przedsiębiorstw. Trudności z zaopatrzeniem, będące skutkiem zniszczeń wojennych, stały się pretekstem do ograniczenia prywatnej własności w handlu. Wiosną z inicjatywy Hilarego Minca władze przystąpiły do tzw. bitwy o handel. Polegała ona na propagandowym zmiażdżeniu prywatnej przedsiębiorczości, a następnie przejęciu przez państwo najpierw handlu hurtowego, a następnie w dużym stopniu również detalicznego. W trakcie „bitwy o handel” liczba prywatnych sklepów obniżyła się z ponad 134 tys. w 1947 r. do ok. 78 tys. w 1949 r. Postępująca likwidacja prywatnych placówek spowodowała ogromne trudności w zaopatrzeniu ludności w towary codziennego użytku.

Słownik

Słowa kluczowe

nacjonalizacja, reforma rolna, kolektywizacja, bitwa o handel, UNRRA

Bibliografia

Jezierski A., Petz B., Historia gospodarcza Polski Ludowej 1944‑1985, Warszawa 1988.

Kaczmarek R., Historia Polski 1914‑1989, Warszawa 2010.

Morawski W., Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa 2010.

Roszkowski W., Historia Polski 1914‑2015, Warszawa 2017.

Skodlarski J., Historia gospodarcza, Warszawa 2013.

Dziewanowski‑Stefańczyk B., Wymiany pieniądza w Polsce w latach 1945‑1950, „Mówią Wieki” 5/2015.

Miś W., UNRRA – Polsce, „Mówią Wieki” 4/1976.

Sawicki J.Z., Misja UNRRA w Polsce, „Mówią Wieki” 3/2019.