Przeczytaj
Odbudowa kraju ze zniszczeń wojennych
Wobec gigantycznych zniszczeń społeczeństwo po zakończeniu działań wojennych bezzwłocznie przystąpiło do odbudowy zakładów przemysłowych i infrastruktury. Dotychczasowi pracownicy samorzutnie i z własnej inicjatywy odbudowywali budynki fabryczne i uruchamiali produkcję. Początkowo fabryki były kierowane przez komitety fabryczne i robotnicze rady zakładowe, ale stopniowo przechodziły pod tymczasowy zarząd państwowy – tymczasowy, ponieważ władze deklarowały, że z czasem zostaną one zwrócone prawowitym właścicielom.
Tabela: Dochód narodowy w latach 1945‑1948 (w porównaniu ze stanem z 1938 r.)
Lata | Dochód narodowy ogółem, | Dochód narodowy ogółem |
---|---|---|
1945 | 38,4 | 6,8 |
1946 | 48,0 | 8,5 |
1947 | 83,0 | 14,7 |
1948 | 107,9 | 19,1 |
Indeks górny Dane za: Historia Polski w liczbach, t. 2, Gospodarka, Warszawa 2006, tab. 251 (586), s. 642. Indeks górny koniecDane za: Historia Polski w liczbach, t. 2, Gospodarka, Warszawa 2006, tab. 251 (586), s. 642.
Bardzo wolno przebiegała odbudowa rolnictwa. Brakowało rąk do pracy, inwentarza, sprzętu, nasion siewnych i nawozów. W rejonach intensywnych działań wojennych część gruntów była zdewastowana, a uprawę części z nich trzeba było odłożyć do czasu likwidacji pól minowych. W mozolnym procesie odbudowy rolnictwa w latach 1945–1947 ogromną rolę odegrała pomoc zewnętrzna organizowana w ramach działalności Organizacji Narodów Zjednoczonych przez Administrację Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy – UNRRAUNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration). Dzięki tej pomocy do Polski docierały lekarstwa, żywność, narzędzia, zwierzęta gospodarcze i nasiona pod zasiew – całość o łącznej wartości 476 mln dolarów. O skali tej pomocy niech świadczy fakt, że np. w roku 1946 pomoc o wartości 306 mln dolarów stanowiła aż 22 proc. dochodu narodowego.
Przygotowaniem odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych zajmował się utworzony 10 listopada 1945 r. Centralny Urząd Planowania (CUP). CUP opracowywał plany rozwoju gospodarczego i nadzorował ich wykonanie. Przygotował m.in. Plan Odbudowy Gospodarczej, zwany planem trzyletnim, realizowany w latach 1947‑1949. Założenia planu trzyletniego przewidywały podniesienie stopy życiowej społeczeństwa powyżej poziomu przedwojennego, likwidację bezrobocia, zmniejszenie przeludnienia na wsi i modernizację kraju. W tym celu środki inwestycyjne przeznaczono w pierwszej kolejności na odbudowę najmniej zniszczonych przedsiębiorstw oraz odtworzenie przemysłu pracującego na potrzeby ludności. Warto podkreślić, że plan trzyletni zakładał równoprawną rolę w gospodarce wszystkich trzech sektorów: państwowego, spółdzielczego i prywatnego.
Reforma rolna
Komuniści, którzy przejęli władzę na obszarze między Wisłą a Bugiem, mieli świadomość nikłego poparcia społecznego. Dlatego podjęli starania o pozyskanie chłopów. Miało temu służyć bezzwłoczne przeprowadzenie reformy rolnej. W tym celu już 6 września 1944 r. PKWN wydał dekret o reformie rolnej, przewidujący przymusową i nieodpłatną parcelacjęparcelację majątków o areale powyżej 50 hektarów użytków rolnych lub 100 hektarów powierzchni ogólnej, a w województwach poznańskim, pomorskim i śląskim – powyżej 100 hektarów powierzchni ogólnej. Parcelacji miały również podlegać, bez względu na wielkość, gospodarstwa Niemców oraz kolaborantów i osób uchylających się od służby wojskowej. WywłaszczonaWywłaszczona ziemia miała zostać podzielona na małe, ok. 5‑hektarowe gospodarstwa, które mieli otrzymać bezrolni i małorolni. Nabywcy musieli za ziemię zapłacić równowartość jednorocznych zbiorów, ale opłata ta mogła być rozłożona na 10‑20 rocznych rat.
Dekret PKWN z 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnejArt. 2. (1) Na cele reformy rolnej przeznaczone będą nieruchomości ziemskie o charakterze rolniczym:
a) stanowiące własność Skarbu Państwa z jakiegokolwiek tytułu;
b) będące własnością obywateli Rzeszy Niemieckiej i obywateli polskich narodowości niemieckiej;
c) będące własnością osób skazanych prawomocnie za zdradę stanu, za pomoc udzieloną okupantom ze szkodą dla Państwa lub miejscowej ludności, względnie za inne przestępstwa, przewidziane w dekrecie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 września 1944 r. (Dz. U. R. P. Nr 4, paź. 16)
d) skonfiskowane z jakichkolwiek innych prawnych przyczyn;
e) stanowiące własność albo współwłasność osób fizycznych lub prawnych, jeżeli ich rozmiar łączny przekracza bądź 100 ha powierzchni ogólnej, bądź 50 ha użytków rolnych, a na terenie województw poznańskiego, pomorskiego i śląskiego, jeśli ich rozmiar łączny przekracza 100 ha powierzchni ogólnej, niezależnie od wielkości użytków rolnych tej powierzchni.
O położeniu prawnym nieruchomości ziemskich, należących do kościoła katolickiego lub gmin wyznaniowych innych wyznań, orzeknie Sejm Ustawodawczy.
Indeks dolny Wyjaśnij, w jaki sposób cytowana ustawa zmieniała stosunki własnościowe na wsi. Indeks dolny koniecWyjaśnij, w jaki sposób cytowana ustawa zmieniała stosunki własnościowe na wsi.
Dekret o reformie rolnej spotkał się ze sprzeciwem Kościoła i organizacji Polski Podziemnej, również tych, które w swoich programach przewidywały głęboką przebudowę stosunków gospodarczych na wsi. Zastrzeżenia budziło przede wszystkim przeprowadzenie reformy z pominięciem władzy ustawodawczej i na podstawie dekretu organu, który formalnie nie miał nawet statusu rządu. Opór budził też brak odszkodowań dla prawowitych właścicieli. Sama realizacja reformy przebiegała opornie, ponieważ opieszale działały realizujące ją urzędy ziemskie, a chłopi nie wierzyli w trwałość własności nadanej im w takim trybie.
Realizacja reformy rolnej przyspieszyła dopiero po zastosowaniu środków przymusu, np. dekret PKWN o ochronie państwa z 30 października 1944 r. za udaremnianie reformy przewidywał nawet karę śmierci. Do końca grudnia 1945 r. na terenach Polski Lubelskiej przejęto 320 tys. hektarów, z czego rozparcelowano 212 (resztę upaństwowiono) i przekazano ponad 100 tys. chłopom. Po zakończeniu wojny reformę rolną przeprowadzono według dotychczasowych zasad również w przedwojennych województwach zachodnich. Natomiast na Ziemiach Odzyskanych powstające gospodarstwa miały przeciętnie od 7 do 15 hektarów. Tutaj również więcej ziemi pozostawiono w rękach państwa i utworzono z nich Państwowe Gospodarstwa RolnePaństwowe Gospodarstwa Rolne.
Nacjonalizacja przemysłu banków i handlu
Na początku 1946 r. komuniści wykonali następny krok w drodze do pełnej sowietyzacji polskiej gospodarki. 3 stycznia 1946 r. Krajowa Rada Narodowa uchwaliła ustawę o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. Uchwalenie tej ustawy poprzedził spór o jej zakres, w którym uczestniczył z jednej strony Stanisław Mikołajczyk i jego Polskie Stronnictwo Ludowe, a z drugiej reprezentujący w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej PPR minister przemysłu Hilary Minc. Mikołajczyk był zwolennikiem nacjonalizacjinacjonalizacji wielkiego przemysłu z zachowaniem prywatnych zakładów małej i średniej wielkości, natomiast Minc dążył do bardzo głębokiej nacjonalizacji, prowadzącej do maksymalnego ograniczenia własności prywatnej w przemyśle oraz szybkiego przejścia do gospodarki planowej. Na podstawie ustawy z 3 stycznia 1946 r. znacjonalizowane miały zostać wszystkie zakłady przemysłowe i banki należące do III Rzeszy i jej obywateli. Za odszkodowaniem dla dotychczasowych właścicieli państwo miało przejąć cały przemysł wydobywczy i hutniczy oraz włókienniczy, poligraficzny i przetwórstwa rolno‑spożywczego, a z pozostałych gałęzi przemysłu wszystkie zakłady zatrudniające powyżej 50 robotników na jedną zmianę.
Tabela: Płace i ceny w pierwszych latach po wojnie
– | 1945 | 1946 | 1947 | 1948 | 1949 |
---|---|---|---|---|---|
Płace | |||||
Dniówka robotnika rolnego | – | – | 318 zł | 557 zł | 650 zł |
Przeciętna płaca w gospodarce uspołecznionej | – | – | – | – | 11 000 zł |
Ceny | |||||
Chleb żytni (1 kg) | 35 zł | 35 zł | 51 zł | 39 zł | 35 zł |
Ziemniaki (1 kg) | 6,4 zł | 8,8 zł | 13,1 zł | 11,3 zł | 20 zł |
Masło (1 kg) | 441 zł | 332 zł | 378 zł | 422 zł | 684 zł |
Cukier (1 kg) | 183 zł | 204 zł | 181 zł | 176 zł | 176 zł |
Koszula męska | – | – | 583 zł | – | 940 zł |
Pończochy ze sztucznego jedwabiu | – | – | 292 zł | 292 zł | 292 zł |
Półbuty męskie | – | – | 7126 zł | – | 7000 zł |
Stół kuchenny | – | – | 2535 zł | – | 3740 zł |
Indeks dolny Oceń siłę nabywczą wynagrodzenia robotników polskich w pierwszych latach powojennych.
Źródło: Wojciech Morawski, Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa 2010, s. 246. Indeks dolny koniecOceń siłę nabywczą wynagrodzenia robotników polskich w pierwszych latach powojennych.
Źródło: Wojciech Morawski, Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa 2010, s. 246.
Większość polskich banków prywatnych nie podjęła działalności po zakończeniu wojny. Uległy one zniszczeniu i nie miały dostatecznych środków finansowych. Przetrwały jedynie banki państwowe, komunalne i spółdzielcze oraz nieliczne banki akcyjne, które wcześniej przeszły na własność państwa. Wzmocnieniu uległa pozycja Narodowego Banku Polskiego, który otrzymał prawo do bezpośredniego kredytowania przedsiębiorstw. Trudności z zaopatrzeniem, będące skutkiem zniszczeń wojennych, stały się pretekstem do ograniczenia prywatnej własności w handlu. Wiosną z inicjatywy Hilarego Minca władze przystąpiły do tzw. bitwy o handel. Polegała ona na propagandowym zmiażdżeniu prywatnej przedsiębiorczości, a następnie przejęciu przez państwo najpierw handlu hurtowego, a następnie w dużym stopniu również detalicznego. W trakcie „bitwy o handel” liczba prywatnych sklepów obniżyła się z ponad 134 tys. w 1947 r. do ok. 78 tys. w 1949 r. Postępująca likwidacja prywatnych placówek spowodowała ogromne trudności w zaopatrzeniu ludności w towary codziennego użytku.
Słownik
(niem. Vorwerk) duże gospodarstwo rolne produkujące na zbyt
(z łac. collectivus – zbiorowy) nadanie formy kolektywnej, przekształcenie drobnych indywidualnych gospodarstw rolnych w wielkie spółdzielcze przedsiębiorstwa rolne
(z łac. natio – naród) likwidacja prywatnej własności środków produkcji i przejęcie ich przez państwo
określenie właściciela ziemskiego, zazwyczaj stosowane w negatywnym kontekście
gospodarstwo rolne, którego właścicielem było państwo; jedna z form socjalistycznej własności ziemskiej w Polsce w latach 1949–1993
(franc. parcelle, z łac. particula – cząstka) podział gruntów większych gospodarstw rolnych na mniejsze części
(skrót od ros. politíczeskij rukowodítiel – kierownik polityczny) określenie osoby zajmującej się pracą polityczno‑wychowawczą w Armii Czerwonej
(United Nations Relief and Rehabilitation Administration – Administracja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy) organizacja utworzona 9 listopada 1943 r. w Waszyngtonie w celu udzielenia pomocy obszarom wyzwolonym w Europie i Azji po zakończeniu II wojny światowej
przymusowe pozbawienie własności
Słowa kluczowe
nacjonalizacja, reforma rolna, kolektywizacja, bitwa o handel, UNRRA
Bibliografia
Jezierski A., Petz B., Historia gospodarcza Polski Ludowej 1944‑1985, Warszawa 1988.
Kaczmarek R., Historia Polski 1914‑1989, Warszawa 2010.
Morawski W., Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa 2010.
Roszkowski W., Historia Polski 1914‑2015, Warszawa 2017.
Skodlarski J., Historia gospodarcza, Warszawa 2013.
Dziewanowski‑Stefańczyk B., Wymiany pieniądza w Polsce w latach 1945‑1950, „Mówią Wieki” 5/2015.
Miś W., UNRRA – Polsce, „Mówią Wieki” 4/1976.
Sawicki J.Z., Misja UNRRA w Polsce, „Mówią Wieki” 3/2019.