John Locke (1632–1704), angielski filozof, sformułował koncepcję poznania opartego na rozumie i doświadczeniu. Według tej teorii ludzki umysł jest niczym biała karta (łac. tabula rasa), niezapisana tablica, później dopiero doświadczenie kreśli na niej znaki wiedzy. Umysł to coś biernego i pustego, rzeczywistość zaś odciska się w nim lub odbija. Dopiero dzięki doświadczeniu człowiek tworzy pojęcia - nasza wiedza powstaje na skutek działania na nas świata zewnętrznego. Pomysły Locke'a rozwinęli dalej Berkeley i Hume.

Istnieć = być postrzeganym

George Berkeley (1685‑1753), angielski filozof pochodzenia irlandzkiego, w swym poglądzie na źródła poznania stanął na stanowisku empirystycznegoempiryzmempirystycznego radykalizmuradykalizmradykalizmu. Ludzki rozum poznaje jedynie rzeczy natury duchowej. Natomiast za poznanie ciał odpowiedzialne są wyłącznie zmysły. Locke twierdził, że wiemy tyle, ile doświadczamy. Berkeley posunął się dalej: tyle tylko istnieje, ile doświadczamy. „Istnieć” u Berkeleya równało się „być postrzeganym”. Rzeczy, które nie należą do świata spostrzeżeń, to jedynie fikcje naszego umysłu. Jak ta teoria miała się przełożyć na praktykę? Otóż twierdzenie „stół istnieje” oznacza, że ktoś widzi go lub dotyka. W innym wypadku uznać należy, że stół w ogóle nie istnieje.

Sceptycyzm

Rx2RniikibnLh1

IlustracjaObraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Jego twarz jest owalna, widać zarysowany drugi podbródek. Mężczyzna ma wyraziste brwi i jasne oczy. Na jego policzkach widoczny jest rumieniec. Mężczyzna ma na głowie czepek. Ubrany jest w surdut z dużymi guzikami, spod którego wystaje bogato haftowana, wielokolorowa kamizelka.

David Hume pozostał wierny tradycji empiryzmu angielskiego, czyli badał nie same rzeczy, ale ich ludzką znajomość oraz analizował wiedzę uzyskaną na podstawie doświadczenia, czyli wiedzę o faktach. Uznał, że poznanie pochodzące z doświadczenia nie może zawierać w sobie nic poza stwierdzeniem zachodzenia pewnych zjawisk. Doświadczenie pokazuje np., że w przeszłości każdego dnia wschodziło słońce, wczoraj i dziś również wzeszło - tyle wiadomo. Nie można na tej podstawie przeprowadzać rozumowania dotyczącego przyszłości, tzn. orzekać, że jutro też wzejdzie słońce. Hume odrzucił dawne przekonanie filozofów utrzymujących, że taka sama przyczyna, w takich samych warunkach wywołuje zawsze taki sam skutek. Wśród rzeczy zewnętrznych obserwuje się tylko stale następstwo pewnych zjawisk, nie można jednak orzec na tej podstawie, że jeden fakt z całą pewnością będzie w przyszłości wynikał z drugiego. Dlaczego sceptycyzm Hume'a jest taki ważny dla filozofii? Bo jego krytyka zasady przyczynowości doprowadziła do zakwestionowania wyników badan i nauk filozoficznych. Wiedza niezmienna i pewna - to domena jedynie matematyki, w metafizyce nic pewnego wnioskować nie można.

Przewrót kopernikański

Pod koniec wieku XVIII Immanuel Kant (1724–1804), niemiecki filozof, twierdził, że to właśnie Hume wytrącił go z dogmatycznej drzemki. Przejęty sceptycyzmemsceptycyzmsceptycyzmem tego filozofa, postanowił badać ludzkie władze poznawcze.

Jego zasadnicze pytanie brzmiało: jak to się dzieje, że świat dany jest ludzkiemu poznaniu. Do wyjaśnienia potrzebne mu było całkowite przekształcenie pojęcia przedmiotu. Kant uznał, że tradycyjne przeciwstawienie podmiotu, czyli człowieka poznającego świat, przedmiotowi, czyli światu poznawanemu przez człowieka, było wadliwe. Człowiek i świat bowiem to nie dwie niezależne od siebie rzeczy: według filozofa codziennie widziany świat ma charakter wytworzonego przez ludzki rozum zjawiska. Człowiek posiada w swoim umyśle coś na kształt foremek (dla Kanta są to aprioryczneapriorycznyaprioryczne formy zmysłowości). Uzbrojony w taki sprzęt przystępuje do badania świata, który z kolei jest czymś w rodzaju bezkształtnej masy. Człowiek w akcie poznania nakłada na tę magmę kategorie swojego rozumu, formuje materiał, który jawi się potem jako rozmaitość przedmiotów zewnętrznego świata.

Przed Kantem uważano, że świat jest niezależny od ludzkiego poznania, przełomowe rozumowanie Kanta zlikwidowało takie założenie. Przede wszystkim istnieje człowiek poznający, to on w akcie poznania wytwarza wszystko, co widziane oczami. Kant dokonał „przewrotu kopernikańskiego” w filozofii, „odwrócił sposób myślenia” - to nie doświadczane rzeczy umożliwiają tworzenie o nich jakichś rozumowych pojęć, ale istniejące wcześniej w umyśle pojęcia umożliwiają takie a nie inne doświadczanie rzeczywistości. Rozum tylko to rozumie, co sam wytwarza wedle własnej inicjatywy - uznał filozof. Gdyby nie ludzkie pojęcia, rzeczywistość w ogóle nie mogłaby być poznana. Do Kanta uczono, że całe nasze poznanie musi stosować się do przedmiotów, Kant uznał, że:

Kant podjął również próbę stworzenia nowej etyki. Istotą jej miała być dobra wola. A wola jest dobra tylko wtedy, gdy usiłuje spełnić obowiązek. Obowiązek jest tym, co niezależnie od motywu przyjemności czy korzyści pojmuje się jako rozumne. Na przykład kupiec, który nie oszukuje, by nie stracić klientów, działa dla własnej korzyści, czyli działa pragmatycznie, etycznie działa natomiast ten, kto jest uczciwy dlatego, że należy być uczciwym. Podstawą Kantowskiego obowiązku staje się bezwarunkowy nakaz rozumu, zwany imperatywem kategorycznym, który głosi:

Prawo moralne znajdujące się w istotach rozumnych jest czymś pięknym i zdumiewającym. Gdy spojrzeć na wszechświat, wydaje się, że jego wzniosłość i siła nieskończenie przerastają człowieka. Jednak moralny ład, wpisany w ludzką duszę, decyduje o szczególnej godności człowieka i powoduje, że stoi ona ponad całym światem przyrody. Prawo moralne we mnie w filozofii Kanta zostaje wyniesione ponad niebo gwiaździste nade mną.

Racjonalizm i deizm

Wolter (1694–1778) to francuski filozof, dla którego rozum był wartością najwyższą - taki pogląd nazywany jest racjonalizmem. Wszystko, co wydaje się racjonalne, jest zarazem prawdziwe, bo rozum to miara prawdy - uznał Wolter. Z powyższego twierdzenia wynikały inne tezy, m.in. ta, że wszystko, co nieracjonalne, jest jednocześnie fałszywe. Zatem emocje, przekonania, wiara stają się rzeczami najbardziej odległymi od prawdy. Wiara w siły nadprzyrodzone, opatrzność, cuda została wykluczona z dziedziny sądów rozumu i odrzucona jako fałszywa.
Wolter, choć ukształtowany przez ruch wolnomyślicielski (libertynizmlibertynizmlibertynizm), nie był jednak ateistąateizmateistą. Był natomiast typowym deistądeizmdeistą. Uznał, że istnieje Bóg, który choć powołał do istnienia świat, dalej - podobnie jak bóstwa epikurejskie - nie zajmuje się jego losami. Istnienie Boga należy do sądów rozumu. Można go dowieść, a dowód wyprowadza się z istnienia stworzonego świata (tzw. dowód kosmologiczny). Jeżeli istnieje stworzenie, to musi być i jego stwórca, w inny sposób nie da się uzasadnić powstania rzeczywistości. Wolter w swych objaśnieniach posługiwał się metaforą, porównując świat do zegara:

Powrót do świata uczuć

R19UlkncwmoNK1

Zdjęcie przedstawia maskę pośmiertną dojrzałego mężczyzny.

Obok Woltera bardzo ważnym filozofem francuskiego oświecenia jest Jean‑Jacques Rousseau(1712–1778). Jego poglądy godziły w podstawy „epoki rozumu” i jednocześnie przygotowały epokę następną - romantyzm. W czasach kultu rozwijającej się cywilizacji Rousseau wychwalał prostą naturę. W czasach kultu rozumu nakazywał powrót do świata uczuć, podkreślając, że wartość prawdziwa człowieka leży nie w rozumie, lecz w sercu, a wartość serca jest niezależna od wartości rozumu. Cywilizacja stała się dla niego niedorzecznością, gdyż nie czyniła ludzi lepszymi ani szczęśliwszymi. W naturze natomiast można znaleźć i dobro, i prawdziwe zadowolenie. Wszystko jest dobre, gdy wychodzi z ręki Stwórcy, wszystko paczy się w rękach człowieka – pisał Rousseau.

W konsekwencji doprowadziło to filozofa do potępienia społeczności, która wprowadza nierówność między ludźmi. Rousseau głosił, że zasada równości jest naturalnym prawem i dobrem każdego człowieka.

Filozofia a kultura

Myśliciele osiemastowieczni starali się popularyzować wiedzę filozoficzną. We Francji powstała inicjatywa redagowania pierwszej encyklopedii, tu też filozoficzne teorie upowszechniano w dostępniejszych formach literackich, np. takich jak opowiastka filozoficzna. Wielu oświeceniowych myślicieli było autorami literatury pięknej. Wolter stworzył satyryczną powiastkę zatytułowaną Kandyd, czyli optymizm, która jest dyskusją z poglądem, że ludzie żyją na „najlepszym z możliwych światów”. Rousseau jest z kolei autorem powieści Nowa Heloiza. Filozof krytykuje w dziele ograniczenia, jakie narzuca człowiekowi cywilizacja. Podkreśla również rolę uczuć oraz głosi pochwałę wsi. Utwór wpłynął na kształtowanie się sentymentalizmu i preromatyzmu.

Słownik