Kontrola i redukcja zbrojeń

Kontrola zbrojeń

R4NLC5HaMuel11

Ilustracja przedstawia błękitną flagę. Znajdują się na niej białe kontynenty na okrągłej siatce kartograficznej, po bokach której są gałązki oliwne.

W myśl rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 1953 r. kontrola i regulacja zbrojeń jest pierwszym etapem prowadzącym do pełnego rozbrojenia.

Głównym celem jest utrzymanie istniejącej ilości broni na świecie i przeciwdziałanie niekontrolowanym zbrojeniom. Kontrolując zbrojenia, dąży się do zmniejszenia ryzyka wybuchu konfliktu zbrojnego oraz tworzenia klimatu odprężenia między państwami. Ubocznym celem jest przeniesienie zaoszczędzonych na zbrojeniach pieniędzy na inne dziedziny życia, np. edukację czy ochronę zdrowia. Rozmowy dotyczące kontroli zbrojeń są najczęściej wstępem do rozmów rozbrojeniowych.

Kontrolę zbrojeń realizuje się przez:

• współpracę międzynarodową w sprawie pokojowego wykorzystania energii atomowej;

• rozrzedzanie zbrojeń;

• tworzenie stref bezatomowych i stref pokoju;

• tworzenie stref zdemilitaryzowanych i stref zneutralizowanych;

• pracę nad środkami budowy zaufania;

• zakaz rozprzestrzeniania broni jądrowej;

• zakaz przeprowadzania doświadczeń z bronią jądrową.

Współpraca międzynarodowa w sprawie pokojowego wykorzystania energii atomowej

W styczniu 1946 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ powołało Komisję Energii Atomowej złożonej z przedstawicieli USA, ZSRS, Francji, Wielkiej Brytanii, Chin i Kanady. Efektem jej prac był tzw. plan Barucha, który zakładał powołanie Agencji Rozwoju Naukowego mającej kontrolować badania nad energią atomową. Kontrola przedsiębiorstw prowadzących badania potencjalnie groźne dla bezpieczeństwa międzynarodowego miała być przymusowa. Wszystkie państwa przystępujące do planu miałyby obowiązek popierania zastosowania energii atomowej wyłącznie do celów pokojowych. Plan Barucha nie został jednak przyjęty, m.in. w wyniku gwałtownej krytyki, jakiej poddał go Związek Sowiecki.

Współcześnie istnieje szereg organizacji zajmujących się wspieraniem i koordynacją badań nad pokojowym wykorzystaniem energii. W 1957 r. powstała Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA) z siedzibą w Wiedniu, która szczególną opieką otacza państwa rozwijające się. Podobne założenia przyświecają Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej (EAEC – Euratom) mającej siedzibę w Brukseli. Powołana została na mocy traktatów rzymskich z 1957 r., a jej zasadniczym celem jest integracja europejskich programów pokojowego wykorzystania energii atomowej.

R1BshHRMCustG

Ilustracja przedstawia duże, niebieskie litery NSG. Obok znajduje się symbol atomu, którego orbity układają się w kształt płatków kwiatu. Po prawej jest napis: Nuclear Suppliers Group.

Wielostronną kontrolą obrotu materiałami jądrowymi zajmuje się Grupa Dostawców Jądrowych (NSG), początkowo zwana również Klubem LondyńskimKlub LondyńskiKlubem Londyńskim. Została ona utworzona w 1974 r., a w roku 1975 odbyło się jej pierwsze spotkanie w Londynie. Bezpośrednim powodem jej powołania była próba jądrowa dokonana rok wcześniej przez Indie. Grupa ta stawia sobie za cel kontrolę materiałów jądrowych, aby zwiększyć bezpieczeństwo eksportu i używania towarów oraz technologii nuklearnych i by nie dopuścić do rozprzestrzeniania broni jądrowej. W 2021 r. przewodniczącym NSG została Polska.

Ograniczenia dotyczące wojsk i broni konwencjonalnej

Zgromadzenie Ogólne ONZ stworzyło Rejestr broni konwencjonalnej, do którego na zasadzie dobrowolności przystąpili najwięksi eksporterzy broni. Pozwala to monitorować legalny obrót w handlu bronią. W 2014 r. wszedł w życie Traktat o handlu bronią,  którego zadaniem jest uregulowanie legalnego handlu bronią konwencjonalną i przeciwdziałanie jej przenikaniu do nielegalnego obrotu.

W przeciwieństwie do stref pokoju, państwa w strefach zneutralizowanych mają prawo prowadzić zbrojenia oraz mieć regularne siły zbrojne. Nie mogą one jednak prowadzić działań wojennych (z wyjątkiem obrony własnego terytorium) oraz udostępniać swojego terytorium dla baz wojskowych państw trzecich.

W latach zimnej wojny popularne były projekty utworzenia zneutralizowanego pasa w Europie Środkowej, co w założeniu miałoby zapobiec wybuchowi konfliktu. Jako teren owego pasa najczęściej wskazywano Niemcy, które w myśl planu Edena miałyby zostać zjednoczone. Na obszarze zneutralizowanych Niemiec nie mogłyby stacjonować żadne obce armie. Dozwolone byłoby istnienie jedynie bardzo ograniczonych liczebnie sił niemieckich.

W strefach zdemilitaryzowanych natomiast nie mogą przebywać żadne wojska. Strefy takie mogą obejmować całe państwo bądź jego część, a także terytoria sporne. Zdemilitaryzowane są także główne wodne szlaki komunikacyjne: Cieśnina Magellana, Kanał Sueski oraz Kanał Panamski.

Prace nad środkami budowy zaufania

Według definicji Włodzimierza Malendowskiego przedsięwzięcia te służą zwiększeniu bezpieczeństwa, usuwaniu napięć, zapobieganiu błędnemu zrozumieniu lub złej ocenie działalności militarnej partnera. Płaszczyznę, której głównym zadaniem jest budowa środków zaufania, stanowi Forum Bezpieczeństwa i Współpracy działające w ramach OBWE. Forum nadzoruje także wprowadzanie w życie porozumień pokojowych oraz prowadzi dyplomacjędyplomacjadyplomację prewencyjną w celu opanowywania kryzysów.

Rs3wjlG2rcaxC1

Zdjęcie przedstawia zrujnowane miasto. Większość zabudowy jest kompletnie zniszczona, na ziemi jest mnóstwo gruzu. Gdzieniegdzie pozostały fragmenty budynków, między którymi są pozbawione liści i gałęzi pnie drzew.

Tworzeniu środków budowy zaufania dedykowane są również umowy bilateralne, z których najistotniejsze to:

• porozumienie zawarte w 1976 r. przez Francję i ZSRS w sprawie zapobieżenia przypadkowemu lub nieuzasadnionemu użyciu broni jądrowej;

• porozumienie zawarte w 1977 r. przez ZSRS i Wielką Brytanię w sprawie zapobiegania przypadkowemu wybuchowi wojny jądrowej;

• porozumienie zawarte w 1987 r. przez ZSRS i USA w sprawie utworzenia ośrodków redukcji niebezpieczeństwa wybuchu wojny nuklearnej;

• porozumienie zawarte w 1963 r. (z późniejszymi uzupełnieniami w latach 1971 i 1987) w sprawie tzw. gorącej linii – bezpośredniego połączenia telefonicznego między Białym Domem a Kremlem.

Z umów multilateralnych wymienić należy przede wszystkim Traktat o otwartych przestworzach oraz Dokument wiedeński. Traktat o otwartych przestworzach podpisany w Helsinkach w 1992 r. zakłada, że państwa, które przystępują do traktatu na zasadach dobrowolności, poddają swoje terytorium inspekcji dokonywanej przez nieuzbrojone samoloty.

Zakaz rozprzestrzeniania broni jądrowej i zakaz przeprowadzania doświadczeń z bronią jądrową

Obie formy kontroli zbrojeń są ze sobą dość ściśle powiązane w umowach bilateralnych i multilateralnych. Pierwszym tego typu porozumieniem był układ o nieproliferacjinieproliferacjanieproliferacji broni jądrowej zawarty przez USA, ZSRS i Wielką Brytanię w 1968 r. W 1992 r. dołączyły Francja i Chiny, a trzy lata później układ objął już 178 państw, które w Nowym Jorku podpisały deklarację o jego bezwarunkowym i bezterminowym przedłużeniu. Państwa‑strony będące posiadaczami broni jądrowej oraz jądrowych urządzeń wybuchowych zobowiązały się nie przekazywać ich państwom trzecim, a także nie udzielać żadnej pomocy umożliwiającej zdobycie broni jądrowej. Państwa‑strony, które nie miały broni jądrowej, zobowiązały się nie przyjmować jej oraz nie dążyć do jej zdobycia jakąkolwiek inną drogą. W Nowym Jorku przyjęto ponadto dokument dodatkowy – Zasady i cele, w którym strony potwierdziły swoją chęć dążenia do całkowitej eliminacji broni jądrowej. Istnienie państw, które nie są sygnatariuszami układu, i prowadzenie przez nie swobodnych badań nad bronią jądrową (m.in. Izrael, Indie i Pakistan), stawia pod znakiem zapytania światowe bezpieczeństwo.

Pierwszy zakaz dotyczący przeprowadzania doświadczeń z bronią jądrową objął atmosferę, przestrzeń kosmiczną i obszary podwodne (Moskwa, 1963 r.). Kolejny traktat zakazywał przeprowadzania doświadczeń z bronią jądrową o mocy większej niż 150 KT pod ziemią (Moskwa, 1974 r.), nie został on jednak ratyfikowanyratyfikacja umowy międzynarodowejratyfikowany.

R19O378rYaRCs

Ilustracja przedstawia pięć grzybów atomowych różnej wielkości. Znajdują się na terenie z teksturą siatki. Na górze jest napis: Nuclear tests 1945–1996. Dwie najmniejsze chmury są po lewej stronie, kolejne trzy na prawo są o wiele większe. Podpisane są kolejno w następujący sposób: 45 China, 45 United Kingdom, 210 France, 715 Soviet Union, 1032 United States.

Układy o nieproliferacji często bywają wstępem do rozmów na temat całkowitego rozbrojenia.

Słownik