Przeczytaj

Wedle mitu

Grecy za przyczynę wojny uznawali porwanie pięknej Heleny, żony króla Sparty Menelaosa, przez trojańskiego królewicza Parysa. W wielkiej wyprawie odwetowej na Troję wzięła udział koalicja greckich władców, na których czele stanął Agamemnon, król Myken (i brat Menelaosa).

RgwHXCLy1H7VM1
Ilustracja przedstawia scenę przyjęcia odbywającego się na dziedzińcu antycznego pałacu. Pod drzewami oliwnymi stoją półnagie kobiety, boginie, małe amorki z łukami i strzałami oraz biesiadnicy i grajkowie z wiankami na głowach. Jedna z nagich kobiet (Eris) trzyma w uniesionej dłoni jabłko. Inna rozrzuca na ziemi kwiaty. Po prawej stronie grupka kobiet, jedna z nich w zbroi z tarczą i włócznią (Atena). W tle fontanna. Na horyzoncie morze i pasmo górskie.
Henryk Siemiradzki, Sąd Parysa, 1892 r.
Obraz przedstawia jeden z najważniejszych wątków wojny trojańskiej. Podczas wesela bogini morskiej Tetydy oraz tesalskiego księcia Peleusa wywiązał się spór, do którego przyczyniła się niezaproszona na uroczystość bogini niezgody i chaosu Eris. Rzuciła ona na weselny stół złote jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej” (stąd się wzięło pojęcie jabłka niezgody). Zaczęły się o nie kłócić Hera, Atena i Afrodyta. Zeus zadecydował, że spór ma rozstrzygnąć pasterz o imieniu Parys, w rzeczywistości syn władców Troi. Boginie zaczęły obiecywać mu różne prezenty, podarek Afrodyty okazał się jednak najcenniejszy. Obiecała mu ona rękę Heleny – najpiękniejszej żyjącej kobiety – i dzięki temu wygrała konkurs. Parys porwał Helenę, żonę króla Sparty, co zapoczątkowało wojnę trojańską.
Źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.

Początki były tragiczne: aby zapewnić flocie pomyślne wiatry, Agamemnon złożył własną córkę Ifigenię w ofierze obrażonej bogini Artemidzie. Później nie było lepiej: walki o Troję były krwawe i uciążliwe; trwały dziesięć lat, a w boju często uczestniczyli sami bogowie podzieleni na dwie frakcje: progrecką i protrojańską. W ostatnim roku z walki wycofał się Achilles (wedle wyroczni zwycięstwo Greków było uzależnione od jego udziału w walkach), który ostatecznie powrócił po śmierci najbliższego przyjaciela, Patroklosa. Nie mogąc zdobyć Troi siłą, Grecy za radą przemyślnego Odyseusza postanowili wziąć miasto podstępem. Najpierw wykradli palladionpalladionpalladion, później zaś wprowadzili do miasta drewnianego konia (zostawili go pod bramami miasta, podczas gdy reszta wojska pozorowała odwrót spod Troi). Gdy koń znalazł się za murami, ukryci w jego wnętrzu Grecy wydostali się z kryjówki i otworzyli bramy miasta. Najeźdźców opanował szał: zabili wszystkich mieszkańców, miasto złupili i zrównali z ziemią. Przeżyła wyłącznie garstka niedobitków, z Eneaszem na czele, który uratował swojego syna i starego ojca, wynosząc go na plecach z pogromu.

R149B40ly8RXy
Ilustracja przedstawia fragment wazy ozdobiony malowidłem w złotym kolorze. Obraz wpisany jest w okrąg. Mężczyzna siedzi na ziemi, obok niego klęczy drugi, który bandażuje jego ramię. Obaj mężczyźni ubrani są w antyczne zbroje. Mężczyzna siedzący po prawej stronie ma na nogach sandały i na głowie hełm grecki.
Jedno z najsłynniejszych greckich malowideł wazowych przedstawiające Achillesa opatrującego zranionego strzałą z łuku Patroklosa. Związek przyjacielski łączący tych dwóch herosów odgrywa, jak zobaczymy, wielką rolę w Iliadzie Homera. Waza z ok. 500 r. p.n.e. (znaleziona w etruskim mieście Vulci na terenie Italii, obecnie znajduje się w Starym Muzeum w Berlinie).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Iliada i Odyseja

R18SbmTe8qIL41
Ilustracja przedstawia monumentalnego konia trojańskiego, wykonanego z drewna. Na czterech stabilnych nogach umieszczono korpus, w którym ukryte są niewielkie okienka. Na końskim grzbiecie znajduje się drewniana nadbudówka z dwuspadowym daszkiem i dwoma okienkami. Całość dopełnia potężna końska głowa.
Wyobrażenie konia trojańskiego znajduje się w Muzeum Archeologicznym w Stambule. Dziś koń trojański ma formę wirtualną: trojanami nazywamy rodzaj oprogramowania umożliwiającego przejęcie kontroli nad komputerem bez wiedzy użytkownika.
Źródło: Deror avi, Wikimedia Commons.

Iliada (Troję nazywano też Ilionem) Homera, najstarsza zachowana relacja o wojnie, opowiada o wydarzeniach ostatniego roku wojny trojańskiej. Właściwym tematem eposueposeposu jest gniew Achillesa, z powodu niesprawiedliwego (jego zdaniem) postępku Agamemnona, który odebrał mu brankę Bryzejdę. W wyniku tego wydarzenia Achilles wycofał się z walki, czym sprowadził na Greków wiele nieszczęść. Śmierć przyjaciela Patroklosa w walce z Hektorem, synem króla Troi, zmusza Achillesa do ponownego włączenia się do wojny. Rozwścieczony i zrozpaczony Achilles wyzywa Hektora na pojedynek. Jest to kulminacyjny moment poematu. Grecy wiedzieli – jak głosiła wyrocznia – że Troja upadnie jeśli Hektor zginie z ręki Achillesa. Trojańczyk ginie. Jego ciało zostaje zbezczeszczone: Achilles przywiązuje je do rydwanu i wlecze po ziemi. Poemat kończy opis pogrzebu Hektora, którego ciało we wzruszającej scenie Priam odzyskuje z rąk Achillesa. Odyseja podejmuje temat wojny trojańskiej tylko w ograniczonym zakresie. W początkowych fragmentach utworu Odyseusz, którego zasługom Homer w znacznej mierze przypisywał upadek Troi, wraca wspomnieniami do konia pułapki i ostatnich chwil wielkiego miasta. Dalsze części eposu opowiadają o perypetiach głównego bohatera, króla niewielkiej skalistej Itaki, który przez dziesięć lat tułał się (z woli bogów) po świecie, nim dotarł spod Troi do domu.

RH8Gyrfv7NR1O
Ilustracja przedstawia popiersie starszego mężczyzny z kręconymi, nieco dłuższymi włosami, na które założoną ma sznurkową przepaskę. Mężczyzna ma kręconą, długą brodę oraz wąsy. Twarz mizerna, oczy podkrążone, nos prosty, wydatny. Ramiona nagie.
W starożytności kursowało aż siedem dużo późniejszych, fikcyjnych żywotów Homera, które nie stanowią dobrego źródła informacji. W wyobrażeniach Greków Homer jawił się jako wędrowny aojda natchniony przez Muzy. Samo imię Homeros oznaczać może: „zakładnik”, „ślepiec”, „towarzysz”, „składacz (wierszy)”. Siedem miast greckich walczyło o miano jego ojczyzny, co dobitnie pokazuje, że sami Grecy nie byli w stanie powiedzieć nic pewnego o „wychowawcy Hellady”. Współcześni uczeni stoją na stanowisku, że Homer żył na przełomie VIII i VII w. p.n.e., lecz nie mogą dojść do zgody, czy ten sam poeta był autorem obu poematów. Ilustracja przedstawia popiersie Homera z Muzeum Brytyjskiego w Londynie (rzymska kopia z II w. n.e. oryginału greckiego z epoki hellenistycznej). Należy pamiętać, że żaden z rzeźbiarzy przedstawiających Homera w kamieniu nie wiedział, jak on faktycznie wyglądał, wszystkie wizerunki to wyobrażenia.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
R1c5GenN2BmVx
Ilustracja przedstawia mapę Mykeńskiej Grecji w latach od 1400 do 1100 roku przed nasza erą. Na Półwyspie Peloponeskim pałace i główne cytadele znajdowały się w następujących miastach: Jolkos, Orchomenos, Gla, Teby, Ateny, Mykeny, Tyryns, Sparta, Pylos. Na wyspie Kreta pałac i główna cytadela umiejscowiona była w Knosos. Miasta, które nie były miastami mykeńskimi, ale w których znaleziono sporo wyrobów kultury mykeńskiej, to położone na wschodnim brzegu Morza Egejskiego miasta: Troja i Pitane.
Mykeńska Grecja 1400 - 1100 p.n.e.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

A historia?

Czy wojna trojańska była wydarzeniem historycznym, czy też raczej wymysłem mitografów i genialnego poety? Starożytni historycy uznawali ją za fakt historyczny, choć wskazywali różne daty upadku Troi, m.in. rok 1334 (Duris z Samos), 1250 (Herodot), 1135 (Efor). Najpopularniejsza jednak była data Eratostenesa: rok 1184. Stanowiła ona opcję pośrednią pomiędzy powyższymi. Z kolei współczesnej nauce z pomocą przyszła archeologia. Na wzgórzu HissarlikHissarlikHissarlik w dzisiejszej Turcji odnaleziono pozostałości kilku osad, ale tylko dwie oznaczone numerami VI i VIIA (każda osada dostawała odpowiedni numer) można uznać za Troję z wojny trojańskiej.

RLcwycwn6xsPQ
Ilustracja przedstawia fragment murów z jasnej cegły, usytuowanych na słonecznym wzniesieniu obrośniętym niewielkimi drzewami i krzewami oraz spaloną słońcem trawą.
Współczesne zdjęcie wzgórza Hissarlik z pozostałościami imponujących murów Troi numer VI.
Źródło: CherryX, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Pierwszych odkryć w tym miejscu dokonał Heinrich Schliemann, niemiecki archeolog amator, w latach 70. XIX w. Osada numer VI pochodziła z ok. 1300 r. p.n.e. Było to miasto duże i zasobne, idealnie pasujące do obrazu utrwalonego przez Homera. Nie znaleziono w nim jednak śladów zniszczeń wojennych, brak także pozostałości po pożarze, który zwykle towarzyszył oblężeniu. Z kolei Troja VIIA padła w wyniku najazdu ok. 1200 r. p.n.e. (znaleziono ślady pożarów i groty strzał). W dodatku w tym samym czasie źródła hetyckieHetycihetyckie mówią o państwie Ahhijawa, które może wiązać się z Achajami (tak Homer określał Greków). Problem w tym, że Troja VIIA była niewielka i biedna. Trudno uwierzyć, by Grecy organizowali wyprawę, aby złupić niezasobną mieścinę. Do dziś sprawa jest nierozstrzygnięta. Współcześni uczeni stoją na stanowisku, że do wojny trojańskiej najprawdopodobniej doszło, lecz nic pewnego o jej dacie ani przebiegu nie można powiedzieć.

Rj3XLNeqAAIgf
Ilustracja przedstawia mapę ze schematycznym planem wykopalisk na wzgórzu Hissarlik. W legendzie znajduje się pięć pozycji: Troja 1, Troja 2, Troja 3, Troja 4 i Troja 5. Rysunek przedstawia obszar, który w północnej części przypomina koło, by w południowo-wschodniej i południowo-zachodniej przybrać kształt nierównomiernej plamy. Najbardziej na północ wysunięte są stanowiska archeologiczne oznaczone jako Troja 1. Wokół Troi 1 koncentrycznie rozciąga się okrąg oznaczony jako Troja 2. Troję 2 od południa otacza opaska w kształcie półkola oznaczona jako Troja 3. Drobne elementy znajdujące się we wschodniej części mapy mają status wykopalisk Troi 4. Na wschodzie również wpisane w kwadrat znajduje się stanowisko archeologiczne nazwane Troja 5.
Plan wykopalisk na wzgórzu Hissarlik. Troja VI jest zaznaczona kolorem różowym, Troja VIIa kolorem czerwonym. Najnowsze badania archeologiczne stwierdzają, że to co brano za Troję VIIa, stanowi cytadelę właściwego, rozległego miasta (źródło: A.Ziółkowski, Historia powszechna: Starożytność, 2009, s. 282)
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik

aojda
aojda

(gr. aoidos) zawodowy pieśniarz opiewający przy muzyce sławne czyny herosów; twórczość Homera wyrasta z tradycji ustnej, o czym świadczą powtarzalne elementy wplatane do opowieści (np. stałe epitety: Achilles niemal zawsze jest „szybkonogi”, Hektor zaś „wiejący kitą”); ułatwiały one aojdom recytację, bo dzięki temu jak współcześni muzycy jazzowi mogli łączyć wątki stałe i improwizowane

epos
epos

pierwszy gatunek, który rozwinął się w literaturze greckiej, poemat narracyjny zapisany w szczególnym metrum, tzw. heksametrem daktylicznym; do najstarszych należą Iliada i Odyseja oraz dzieła nieco późniejszego Hezjoda

Hetyci
Hetyci

lud posługujący się językiem indoeuropejskim, który w XVII w. p.n.e. stworzył potężne państwo na terenie dzisiejszej Azji Mniejszej; zostało ono rozbite ok. 1200 r. p.n.e. pod naporem Ludów Morza

Hissarlik
Hissarlik

współczesna nazwa wzgórza, na którym ulokowana była Troja, a w zasadzie Troje, w epoce starożytnej; w latach 1871–1874, 1878 i 1890 prowadził tam prace Heinrich Schliemann

palladion
palladion

(gr. palladion) posążek zbrojnej Ateny przechowywany w świątyni Ateny w Troi; wedle wierzeń miał zapewniać miastu nietykalność i bezpieczeństwo: dopóki znajdował się w mieście, Troi nie groziła zagłada

Słowa kluczowe

Troja, Achajowie, Achilles, Agamemnon, Hektor, Priam, czara Nestora, Odyseusz, wojna trojańska, starożytność, starożytna Grecja, antyk

Bibliografia

B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków, t. 1, Warszawa 1988.

D. Musiał, Świat grecki od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.

Eurypides, Andromacha, tłum. R.R. Chodkowski.

Gorgiasz, Pochwała Heleny, tłum. K. Tuszyńska.

Homer, Iliada, tłum. K. Jeżewska.

J. Griffin, Homer, tłum. R.A. Sucharski, Warszawa 1999.

B. Patzek, Homer i jego czasy, tłum. M. Tycner, Warszawa 2017.

Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.

Wprowadzenie
Animacja