Roman Ingarden (1893‑1970) jest jednym z najważniejszych filozofów polskich. Ten uczeń i współpracownik Edmunda Husserla1Edmunda Husserla (1859‑1938), jeden z najwybitniejszych przedstawicieli szkoły fenomenologicznej, wybitny kontynuator koncepcji filozoficznych swego mistrza, ma wyjątkowe miejsce na mapie polskiej historii filozofii. Poza przedstawicielami szkoły lwowsko‑warszawskiej, reprezentującymi nurt filozofii języka, jest Ingarden najbardziej rozpoznawalnym przedstawicielem polskiej XX‑wiecznej filozofii. Szczególne miejsce w jego myśli zajmują zagadnienia estetyczne oraz etyczne. Książeczka o człowieku jego autorstwa jest wciąż aktualnym tekstem prezentującym spójną, antropologiczną i etyczną koncepcję człowieka, zaś teoria sztuki (zwłaszcza literatury) stanowi podstawę wciąż żywej metody badania tekstów kultury.

Podstawowe założenia fenomenologii

Fenomenologia jest oryginalnym kierunkiem filozoficznym powstałym na początku XX w. jako rodzaj kontynuacji klasycznej refleksji filozoficznej, ujętej w nowoczesną formę metodologiczną, alternatywną wobec poglądów pozytywistów i neopozytywistów. Fenomenologia zakłada, że możliwe jest uprawianie filozofii przy zachowaniu jasności, precyzji, sensowności i prawomocności jej twierdzeń oraz koncentracji jedynie na faktach – stanach rzeczy danych nam w doświadczeniu. Nie roszcząc sobie pretensji do badań w zakresie objętym przyrodoznawstwem, fenomenologia zaproponowała metodę poznawania świata, w szczególności świata kultury – ludzkich działań i wytworów oraz wartościwartościwartości im przypisywanych – oddaloną od analizy zagadnień metafizycznych i ograniczoną do analizy fenomenów (zjawisk)fenomen (zjawisko)fenomenów (zjawisk) – tego, co bezpośrednio dane i dające się ująć w doświadczeniu zmysłowym.

Rh9QQSpozkIjv1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Ma krótkie włosy, pociągłą twarz ze zmarszczkami oraz nosi okulary w okrągłych oprawkach. Ma siwą brodę z wąsami. Ubrany jest w garnitur.

Twórcą fenomenologii był Edmund Husserl, który odwołując się do ustaleń Kanta na temat ludzkich ograniczeń poznawczych, zaproponował metodyczny sposób przekroczenia świata fenomenów (zjawisk) i docierania do istoty rzeczy, ponieważ uważał, że w zjawiskach, które są doświadczalnymi, obiektywnymi odpowiednikami rzeczy, ujawnia się ich istota. Dlatego poprzez analizę tego, jak jawią nam się rzeczy, możemy dotrzeć do wiedzy pewnej o nich samych. Swą metodę nazwał, nawiązując znów do myśli wielkiego królewieckiego filozofa, „analizą transcendentalnąanaliza transcendentalnaanalizą transcendentalną” (inaczej „analizą fenomenologiczną”). Jej istota polega na analizie zjawisk w sposób „czysty”, pozbawiony wcześniejszych założeń, uprzedzeń, przekonań zakłócających świadomość poznającego i zaciemniających przedmiot poznania. Odrzucenie tych założeń Husserl nazywał „redukcją fenomenologicznąredukcja fenomenologicznaredukcją fenomenologiczną (transcendentalną)” albo „wzięciem w nawias” wszelkiej wiedzy, która wykracza poza to, w jaki sposób przedmiot poznania jawi się nam bezpośrednio – „naocznie”.

Innym fundamentalnym twierdzeniem Husserla było oddzielenie przedmiotów świadomościświadomośćświadomości od jej aktów i wprowadzenie pojęcia intencjonalnościintencjonalnośćintencjonalności. Pojęcie to dotyczyło określenia swoistego nastawienia świadomości na ujmowane w niej przedmioty. Roman Ingarden uznał intencjonalność za odrębny (inny niż np. realny czy idealny) sposób istnienia przedmiotów. Intencjonalność w tym sensie dotyczyła istnienia w ludzkiej świadomości i dla ludzkiej świadomości. Intencjonalnie istnieją według fenomenologów m.in. takie treści ludzkiej świadomości, jak sensy językowe, zawartość dzieł sztuki. Ich intencjonalny charakter wyraża się w tym, że są one przedmiotem dla ludzkiej świadomości i poza nią nie istnieją. W swym najważniejszym dziele z zakresu ontologii – Sporze o istnienie świata – Ingarden wbrew Husserlowi ostatecznie dochodził do wniosków realistycznychrealizm ontologicznywniosków realistycznych, czyli uznał realne istnienie przedmiotów danych nam w doświadczeniu, a więc istnienie rzeczywistości poza naszą świadomością.

Myśl estetyczna Romana Ingardena

Ingardenowska koncepcja człowieka

W zakresie etycznym Ingarden podejmował problematykę ontologii (statusu bytowego) wartości etycznych, dotyczących ludzkiego działania, norm i sądów wartościujących. Zwracał uwagę na różnice pomiędzy wartościami a dobramidobradobrami, czy przeżyciami, np. różnice pomiędzy dobrem w sensie etycznym a pożytkiem w sensie praktycznym, czy przyjemnością w sensie psychicznym. Głównym dziełem antropologicznym, popularyzującym myśl etyczną Ingardena była niewielkich rozmiarów i przystępnym językiem napisana Książeczka o człowieku (1972).

RsGcxskdRDujp

Ilustracja przedstawia schemat złożony z trzech połączonych ze sobą bloków. Pierwszy blok: twórca. Nad nim znajduje się sylwetka człowieka z beretem na głowie. Strzałka w prawo, pod nią: akt twórczy. Strzałka prowadzi do drugiego bloku: dzieło sztuki. Nad nim znajduje się portret kobiety, która trzyma łasiczkę. Strzałka w prawo, pod nią: konkretyzacja. Strzałka prowadzi do trzeciego bloku: odbiorca. Nad nim znajduje się sylwetka człowieka.

Ingarden pojmował człowieka jako istotę zanurzoną w kulturze, tworzącą świat kultury i wartości. Pisał on:

Przekraczanie granic zwierzęcości polega według Ingardena na tworzeniu kultury – wytworów materialnych i niematerialnych, które tworzą ciągłość miedzy pokoleniami ludzi, składają się na ludzką historię:

RMt2lEtSoSR6C1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma krótkie włosy, niebieskie oczy, pociągłą twarz i prosty nos. Ubrany jest w strój z zamkiem błyskawicznym.

Ingarden zwracał także szczególną uwagę na kwestię odpowiedzialności człowieka, która wiąże się dla filozofa z ludzką świadomością i z tym związaną gotowością przyjęcia konsekwencji za podejmowane przez siebie decyzje:

Słownik