Przeczytaj
Po czym rozpoznać wczesnobarokowe dzieła
Utwory literackie powstałe w pierwszej fazie baroku wykazywały wiele podobieństw do dzieł wydawanych na zachodzie Europy. Polscy autorzy inspirowali się przede wszystkim twórcami hiszpańskimi, angielskimi i francuskimi. Niejednokrotnie tłumaczyli na język polski utwory popularne za granicą, m.in. eposyeposy rycerskie Orland szalony Ludovica Ariosta czy Jerozolima wyzwolona Torquata Tassa. Rodzimą twórczość zdominowała poezja. We wczesnym baroku było w niej wiele miejsca na rozważania nad ludzką egzystencją, dlatego nazywamy ją poezją metafizyczną. Uprawiający ją autorzy poruszali kwestię rozdarcia wewnętrznego jednostki, jej dylematów związanych z sensem życia i losem duszy po śmierci. Zwykle w tego typu utworach bohaterem targają skrajne emocje, ale ostatecznie wybiera on dobro i zwraca się ku Bogu. Tak jak w renesansie twórcy głosili pochwałę rozsądku, harmonii i stateczności, ale także zwracali uwagę na kruchość ludzkiego życia, jego przemijanie. Eksperymentowali, łącząc motywy biblijne z antycznymi, np. pochodzącymi z mitów greckich. Chętnie pisali również eposy, w których nawiązywali do aktualnej sytuacji w kraju.
Jaką znaną z historii kultury opowieść przedstawia obraz? Co łączy to dzieło z literaturą barokową?
Pierwsi barokowi literaci
Które elementy graficzne wskazują na to, że autor był ceniony za życia?
Autorami wczesnobarokowymi byli Mikołaj Sęp Sarzyński, Daniel Naborowski, jezuitajezuita Maciej Kazimierz Sarbiewski i Samuel Twardowski. Sęp Sarzyński (Rytmy abo wiersze polskie) i Naborowski (Krótkość żywota, Marność) należeli do poetów metafizycznychmetafizycznych. Piszący po łacinie Sarbiewski zdobył sławę zarówno w kraju, jak i za granicą. Jego liryki (Lyricorum libri) można było znaleźć w bibliotekach i domach prywatnych w całej Europie. Był związany z Akademią Wileńską, na której ukończył studia, a następnie wykładał retorykęretorykę i poetykę oraz obronił doktoraty z filozofii i teologii. W 1635 r. jezuita został kaznodzieją króla Władysława IV. Z kolei na bogatej liście utworów Twardowskiego na uwagę zasługuje wydany w 1655 r. poematpoemat Nadobna Paskwalina. Jest to przykład połączenia mitologii greckiej z przekazem biblijnym. Oprócz antycznych bogów, takich jak Wenus, Mars czy Apollo, w utworze pojawiają się śmiertelnicy, np. tytułowa Paskwalina. Całość utrzymana jest w baśniowej konwencji z wykorzystaniem motywu snu. Zupełnie inne pisarstwo, skoncentrowane wyłącznie na krzewieniu kontrreformacjikontrreformacji, uprawiał jezuita Piotr Skarga. Co ciekawe, o ile czytelnicy docenili jego Żywoty świętych, o tyle słynne dziś Kazania sejmowe nie zostały zauważone przez ówczesną publiczność. Popularność zyskały w XIX w., kiedy polskie elity dostrzegły w nich przepowiednię upadku Rzeczypospolitej.
W ogniu wojny i cieniu kontrreformacji
Barok dojrzały przypadał na okres od elekcji Władysława IV w 1632 r. do śmierci Jana III Sobieskiego w roku 1696. W tym okresie duży wpływ na twórczość pisarzy miał sarmatyzm, dlatego niektórzy historycy i literaturoznawcy piszą o tzw. polskim baroku. Druga połowa XVII w. przyniosła wyniszczające wojny, które zaważyły na tematyce podejmowanej przez polskich autorów oraz na sposobie pisania. Coraz rzadziej autorzy interesowali się nurtami ogólnoeuropejskimi i częściej powielali utarte schematy. W utworach stosowali wtrącenia łacińskie (makaronizmymakaronizmy), a tytuły stały się wyjątkowo długie. Pisano przede wszystkim panegirykipanegiryki i pisma o charakterze politycznym oraz moralizatorskim, a także religijnym (katechizmy, modlitewniki, zbiory kazań), dość powtarzalne i sięgające do znanych form. Duży wpływ na treści miały kontrreformacja i rekatolicyzacja. Na fali rosnącej ksenofobiiksenofobii szlachty, spowodowanej wojnami toczonymi z innowiercami, na terenie całej Rzeczypospolitej (z wyjątkiem miast pruskich) postępowała marginalizacja protestantyzmu i prawosławia. W 1658 r. wypędzono arianarian, w 1668 r. wprowadzono karę banicjibanicji za odstąpienie od wiary rzymskokatolickiej, aż w końcu w 1733 r. pozbawiono niekatolików praw politycznych (nie mogli posłować na sejm ani sprawować urzędów). Tak narodził się w zbiorowej świadomości model szlachcica‑katolika.
W szerzeniu potrydenckiej pobożności niebagatelną rolę odegrała działalność oświatowa zakonów, zwłaszcza jezuitów. Korzystając z mecenatu magnackiego i szlacheckiego, stworzyli oni sieć szkół średnich, które szybko zdobyły renomę. To w nich szlachta poznawała poważną literaturę i podstawy retoryki. Szkoła stanowiła także narzędzie utwierdzania uczniów, czyli przyszłych obywateli, w wierze. Duże znaczenie miały drukarnie, które w większości znajdowały się w rękach zakonów. Działała ponadto cenzura kościelna – każda książka musiała być zaakceptowana przez biskupa. W konsekwencji literatura religijna zdominowała ówczesny rynek wydawniczy, a utwory świeckie coraz częściej były odczytywane w czasie spotkań rodzinnych i towarzyskich oraz trafiały do zainteresowanych w odpisach. Dziś możemy je znaleźć w szlacheckich księgach prywatnych, tzw. silva rerumsilva rerum (łac., las rzeczy).
Na podstawie architektury przedstawionych budowli wskaż cechy uczelni jezuickich, które świadczyłyby o ich dominującej roli w staropolskiej edukacji.
Pisarze tzw. polskiego baroku
Ze względu na swoją uprzywilejowaną pozycję w państwie pisarstwem zajmowała się przede wszystkim szlachta. Z baroku pochodzi pierwszy znany nam utwór poetycki autorstwa kobiety: Transakcyja abo opisanie całego życia jednej sieroty Anny Stanisławskiej. U schyłku epoki w jej ślady poszło jeszcze kilka innych dam, m.in. Elżbieta Drużbacka, jednak to głównie mężczyźni zostawali pisarzami. Ze względu na swoją aktywność w życiu publicznym bardzo często skupiali się oni na zagadnieniach politycznych. Łukasz Opaliński, marszałek wielki koronny i zwolennik reform lansowanych przez Jana II Kazimierza, w 1641 r. wydał Rozmowę plebana z ziemianinem, w której próbował przekonać szlachtę do zmiany regulaminu sejmowania. Z kolei jego brat Krzysztof, pozostający w opozycji do dworu, wydał pełne krytyki pod adresem szlachty i króla Satyry albo przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze należące (1650 r.). Wacław Potocki zaś, arianin, który po 1658 r. dokonał konwersjikonwersji, aby móc zostać w Rzeczypospolitej, napisał epos historyczny Wojna chocimska. Nakreślił w nim niepochlebny obraz polskich elit, nieodpowiedzialnie korzystających ze swoich przywilejów. Przeciwstawił im ideał średniowiecznego rycerza.
Na podstawie galerii portretów scharakteryzuj szlachecką modę drugiej połowy XVII wieku.
Czy odwołując się wyłącznie do okładki, bez wnikania w treść utworu, można udowodnić, że mamy do czynienia z dziełem barokowym? Uzasadnij odpowiedź.
Do magnatów sięgających po pióro należeli Jan Andrzej Morsztyn i Stanisław Herakliusz Lubomirski. Obaj traktowali działalność literacką jako rozrywkę. Morsztyn rzadko pisał o polityce. Był typowym poetą dworskim i tworzył lekkie utwory sławiące miłość cielesną (erotyki). Nigdy ich nie wydał, ponieważ stale je poprawiał, uważając za niedoskonałe. Lubomirski zajmował się zarówno tematami ogólnymi, jak i politycznymi (zbiór rozważań etycznych Adverbiorum moralium, O znikomości rad, Rozmowy Artaksesa i Ewandra). Polskim Tacytem nazywano polityka i publicystę Andrzeja Maksymiliana Fredrę. Podejmował on głównie tematy polityczne, gospodarcze i wojskowe, rzadziej obyczajowe. Średniozamożnym szlachcicem był z kolei Wespazjan Kochowski. Udzielał się w życiu publicznym i początkowo to właśnie w celach politycznych wykorzystywał swój talent. Jego debiutanckim utworem był poemat Kamień świadectwa wielkiego w Koronie Polskiej senatora niewinności, napisany w obronie Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, przywódcy rokoszu z lat 1665–1666. Pod koniec życia Kochowski napisał swoje najważniejsze dzieło, tj. Psalmodię polską (1695 r.). Nakreślił w niej koncepcję mesjanizmu szlacheckiego, charakterystycznego dla kultury sarmackiejsarmackiej. Z jednej strony ganił zachowania szlachty i nawoływał do pokuty, z drugiej gloryfikował złotą wolnośćzłotą wolność i podkreślał rolę Polski w świecie, rysując ją jako przedmurze chrześcijaństwa (utwór powstał po wiktorii wiedeńskiej, w trakcie trwającej wojny z Turcją).
Pamiętnikarze i miłośnicy pisania listów
W drugiej połowie XVII w. szlachta coraz chętniej spisywała dzienniki i pamiętniki. Zwykle ich odbiorcami byli młodzi członkowie rodziny, a w dalszej perspektywie kolejne pokolenia rodu. W ten sposób autorzy kultywowali pamięć o swoich przodkach, jak również robili dla siebie miejsce w pamięci potomnych. Dla nas zapiski te są bardzo cennym źródłem wiedzy o epoce staropolskiej. Pod względem literackim wyjątkowo wartościowym przykładem pozostają pamiętniki raczej ubogiego szlachcica z Mazowsza Jana Chryzostoma Paska. Opisywał w nich swoje przeżycia z czasów pełnienia służby wojskowej w oddziałach hetmana Stefana Czarnieckiego (1656−1666) oraz pracy w gospodarstwie (1667−1688). Pamiętniki Paska to przykład szlacheckiej gawędy − opowieści ukazującej obraz sarmackiej obyczajowości, utrzymanej w prostej konwencji. Ukazały się one drukiem dopiero w XIX w. i szybko okrzyknięto je „epopeją Sarmacji polskiej”. Inspirowały wielkich pisarzy tego okresu, m.in. Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Henryka Sienkiewicza.
Jakie cechy charakteru szlachcica wyeksponował na obrazie XIX‑wieczny malarz?
W epoce baroku rozwijała się również epistolografia, czyli sztuka pisania listów. Poruszano w nich różne tematy od treści obrad sejmowych, plotek z życia towarzyskiego po ceny wołów. Teoretycznych i praktycznych aspektów pisania listów uczono się w gimnazjach, a szczególnej wprawy oczekiwano od sekretarzy i pisarzy pracujących w kancelariach. Najwartościowsze pod względem literackim były jednak listy prywatne. Za przykład może posłużyć korespondencja króla Jana III Sobieskiego do żony Marii Kazimiery de La Grange d’Arquien, którą nazywał w niej swoją Marysieńką.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DCKoGsEbm
Nagranie filmowe dotyczące tematów, o których Polacy pisali podczas baroku, część pierwsza.
Wymień najważniejszych twórców pierwszego i drugiego etapu polskiego baroku. Określ, jaki nurt reprezentowali.
Wyjaśnij, skąd w czasie baroku wzięła się popularność pamiętników. Jakie wydarzenia mogły mieć na to wpływ?
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DCKoGsEbm
Nagranie filmowe dotyczące tematów, o których Polacy pisali podczas baroku, część druga.
Wymień twórców późnego baroku polskiego.
Opisz pierwszą polską gazetę. Jaki był cel jej wydania?
Słownik
wyznawca arianizmu – kierunku w teologii chrześcijańskiej zapoczątkowanego przez kapłana Ariusza w IV w. w Aleksandrii, odrodzonego w okresie reformacji; inaczej: brat polski, socynianin, antytrynitariusz; arianie przede wszystkim odrzucali dogmat Trójcy Świętej, twierdząc, że Syn‑Logos nie jest bogiem, a jedynie pierwszym i najdoskonalszym stworzeniem Boga‑Ojca, i że Duch Święty powstał za sprawą Syna
(łac. bannitus - skazany na wygnanie) kara obejmująca wykluczenie ze środowiska, wygnanie z kraju i pozbawienie praw obywatelskich
(z gr. epos − słowo) dłuższy utwór literacki nawiązujący do wzorów antycznych, który wychwala czyny bohaterów narodowych; jego tłem są często wydarzenia znane z historii, mity lub legendy
(z łac. contra – przeciw + reformatio – przekształcenie) ruch w Kościele katolickim zapoczątkowany przez sobór trydencki, będący reakcją na reformację i dążący do wewnętrznej naprawy Kościoła; jej realizatorzy dbali o wykształcenie i moralność duchownych oraz szerzyli nauki katechizmu i nawoływali wiernych do wzmożonej pobożności
(z gr. ksenos – obcy + phobos – strach) niechęć, wrogość, lęk wobec obcych
(z łac. conversio – odwrócenie) zmiana wyznania
(franc. macaronisme, wł. maccheroni − makaron) obcy, zwykle łaciński wyraz lub zwrot wpleciony do tekstu w danym języku ojczystym
(łac. metaphysica) filozoficzna nauka; rozważania na tematy wykraczające poza doświadczenie; poznanie istoty rzeczy i zasad bytu; rozważania nad tym co niepoznawalne i tajemnicze; niedostępne dla zmysłów; rzeczy trudne do zrozumienia
(z gr. poiema – utwór) dłuższy utwór poetycki (wierszowany) o charakterze epickim lub lirycznym, zwykle dotyczący poważnych tematów
(z łac. panegyricus, gr. panegyrikos – uroczysty, pochwalny) utwór literacki wychwalający (często przesadnie) osoby, czyny lub wydarzenia
(gr.), sztuka wygłaszania mów; teoria wymowy, a dawniej również przedmiot nauczania, w ramach którego uczniowie kształtowali umiejętność doboru słów, konstruowania zdań oraz posługiwania się przekonywującymi argumentami i figurami retorycznymi
ideologia, obyczaje i styl życia polskiej szlachty od schyłku XVI do połowy XVIII w.; opierał się na tzw. micie sarmackim, według którego fragment Rzeczypospolitej był częścią starożytnej Sarmacji, a stan szlachecki wywodził się z zamieszkujących te tereny bitnego ludu Sarmatów; rozkwit kultury sarmackiej przypadł na epokę baroku, przejawiała się ona w szlacheckiej dumie ze starożytnych korzeni, ożywiała mocarstwowe zapędy i propagowała ideał mężnego szlachcica‑rycerza, przywiązanego do swoich wolności i przywilejów, promowała także ideał szlachcica‑ziemianina, który wojaczkę zamienia na obowiązki gospodarskie; sarmatyzm zakładał również pełną barokowych rytuałów religijność i umacniał przekonanie o Polsce jako „przedmurzu chrześcijaństwa”, broniącego Europę przed zalewem niewiernych; sarmaci byli pewni siebie i zwykle stawiali się ponad inne narody, z zasady żywiąc niechęć do wszelkich nowinek z zagranicy
(łac., las rzeczy) prywatne księgi szlacheckie, w których zapisywano wszystko, co autorowi wydawało się ważne lub interesujące: wiadomości publiczne, dokumenty prawne, fragmenty pism politycznych i mów, informacje na temat rodziny i przyjaciół, utwory literackie (własne i innych), dowcipne historie czy przepisy kulinarne
sobór powszechny obradujący z przerwami w latach 1545−1563; został zwołany przez papieża w odpowiedzi na szerzącą się w Europie reformację i coraz liczniejsze naciski środowisk kościelnych oczekujących reform; odrzucił główne idee reformacji i opracował program odnowy Kościoła, zapoczątkowujący kontrreformację
Towarzystwo Jezusowe (łac. Societas Iesu), katolicki zakon męski założony w 1534 r. przez św. Ignacego Loyolę w Paryżu; celem Towarzystwa było wspieranie Kościoła rzymskokatolickiego poprzez pracę oświatową i misyjną; w wyniku narastającej krytyki ze strony filozofów oświecenia oraz konfliktów między władcami europejskimi a jezuitami papież Klemens XIV rozwiązał zakon w 1773 r.; został on przywrócony na początku XIX w. przez papieża Piusa VII
określenie używane w odniesieniu do przywilejów i swobód, jakimi cieszyła się szlachta w Rzeczypospolitej od XVI do XVIII w., do najważniejszych należały: formalna równość wobec prawa w obrębie stanu szlacheckiego, nietykalność osobista (zakaz więzienia bez wyroku sądowego), realny udział w rządach (konstytucja Nihil novi, która zakazała królowi uchwalania nowych praw bez zgody izby poselskiej i senatu; liberum veto, czyli prawo każdego z posłów do zerwania obrad sejmu; elekcja viritim – wybór króla z udziałem całej szlachty)
Słowa kluczowe
barok, literatura, kontrreformacja, XVII w., kultura Rzeczypospolitej Obojga Narodów, sarmatyzm, Rzeczypospolita Obojga Narodów
Bibliografia
C. Hernas, Barok, Warszawa 2008.
Historia literatury polskiej w zarysie, red. A. Stępień, M. Wilkoń, Warszawa 1978.
Z. Libera, J. Pietrusiewiczowa, J. Rytel, Literatura polska. Od średniowiecza do oświecenia, Warszawa 1989.
S.H. Lubomirski, Rozmowy Artaksesa i Ewandra, red. A. Karpiński, Warszawa 2006.
Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, cz. 2, oprac. S. Ochmann, K. Matwijowski, Wrocław 1981.