Nowe zainteresowania literackie

Jądro ciemności wpisuje się w nurt literatury podróżniczej, której tematem są wyprawy do egzotycznych krajów. Zyskała ona popularność w XVII w. – największym rozgłosem cieszyły się wówczas Przypadki Robinsona Cruzoe Daniela Defoe. W XIX stuleciu, epoce odkryć geograficznych, podróży i kolonizacjikolonializmkolonizacji adresatem utworów podróżniczych byli często młodzi czytelnicy. O atrakcyjności tego rodzaju literatury decydował temat łączący wątki przygodowe z opisami obcych kultur, a także wpisane w nią przekonanie o misji cywilizacyjnej białego człowieka w zacofanym świecie kolonii.

Na przełomie XIX i XX wieku nastąpiła zmiana tej perspektywy. Tragiczne dla rdzennych mieszkańców skutki działań kolonizacyjnych zaczęły przebijać się do świadomości Europejczyków. Dostrzeżono, że kolonizatorzy zamiast pomagać ludności indygenicznej, o wiele częściej niszczą ich ojczyste ziemie. Pod szczytnymi hasłami głoszonymi przez imperialneimperializmimperialne mocarstwa krył się wyzysk niewinnych ludzi, których wykorzystywano do wyniszczającej pracy, służącej tylko i wyłącznie interesom Europy. Eksploatowano ich, ograbiano z cennych towarów, wykorzeniając przy tym lokalne tradycje.

W czasach modernizmu zwiększyło się zainteresowanie kulturami państw podbitych – zagrożone przez brutalne działania kolonizatorów czasem znajdowały one azyl w sztuce. Niekiedy funkcjonowały tylko jako stylizacja, lecz coraz częściej twórcy starali się dogłębnie poznać egzotyczną dla siebie estetykę, zrozumieć i przedstawić mieszkańcom Starego Kontynentu. Dla epoki istotne były podróże wybitnych artystów do dalekich krajów. Malarz Paul Gauguin (1848–1903) odwiedzał, a później zamieszkał w Polinezji. Jego obrazy inspirowane wierzeniami i życiem codziennym Tahitańczyków stały się z czasem jednymi z jego najbardziej rozpoznawalnych dzieł. 

RhBnCGLfZUmHS

Obraz przedstawia brzeg nad morzem. Jeździ tu konno sześcioro kobiet i mężczyzn. Kobiety są w prostych sukienkach, mężczyźni tylko w spodniach. Przy jednej z kobiet siedzącej na koniu stoi kobieta. Ma nagi tułów, a biodra i nogi owinięte materiałem. W tle znajduje się morze.

Fascynacja kulturą krajów kolonizowanych przeniknęła także do literatury. Wyraźnie widać to u Josepha Conrada, który w młodości odbył wiele podróży, pracując na statkach żeglujących do Ameryki Południowej, Australii, Azji i Afryki. W 1890 przybył do Konga BelgijskiegoKongo BelgijskieKonga Belgijskiego. Wyprawa ta odcisnęła piętno na jego życiu i twórczości pisarskiej. W Kongu zetknął się z okrucieństwem Europejczyków plądrujących afrykański ląd, doświadczył także licznych trudów podróży, kilkukrotnie ciężko chorując. Tam również zafascynował się egzotycznym krajobrazem, który nazywał później w swoich dziełach „nieziemskim”.

W Jądrze ciemności Conrad wyraźnie odstąpił od popularnego modelu literatury podróżniczej. W tym nieokreślonym gatunkowo utworze, mającym cechy zarówno powieści jak i opowiadania, wyprawa nie jest dla głównego bohatera fascynująca, nie obfituje w bohaterskie czyny. Conrad opisuje żeglugę Marlowa jako męczącą i uciążliwą. Nie traktuje afrykańskiego krajobrazu jako źródło zachwytu, lecz ukazuje jego grozę. Kraj ukazany w utworze przeraża, deprawuje i zabija.

Prawda o człowieku

R4QUpYzjaS5p91

Zdjęcie przedstawia twarz starszego mężczyzny. Pod jego oczami znajdują się zmarszczki. Mężczyzna ma krótkie włosy i brodę oraz wąsy. Jest ubrany w surdut, kamizelkę, koszulę i krawatkę. Mężczyzna siedzi wspierając głowę prawą ręką.

Utwór Conrada można interpretować w perspektywie symbolicznej, począwszy od wieloznacznego tytułu, przez sposób opisywania Afryki, po wymowę dzieła, które jest próbą wysłowienia mrocznych tajemnic kryjących się w człowieku. Ludzkie dążenia okazują się trudne do racjonalnego wytłumaczenia, a granica między cywilizacją a pierwotnymi instynktami staje się niezwykle cienka. Niepoznawalna jest także otaczająca człowieka natura – w czasie podróży przez Afrykę główny bohater dostrzega jej nieokiełznaną siłę, o której Europejczycy zapomnieli, żyjąc w świecie wygód i dostatku.  

Jądro ciemności prowokuje do postawienia pytania o to, czy prawda o człowieku jest w ogóle poznawalna. Kurtz dla wszystkich okazuje się zagadką. Każdy, kto się z nim zetknął, ma własną wizję jego osoby, ale nikt nie wie, kim jest on naprawdę. Wyprawę Marlowa w głąb afrykańskiego lądu można więc traktować jako podróż w głąb zagadki człowieczeństwa. Dotarcie do prawdy skazane jest jednak na porażkę. Wszystko okazuje się albo mistyfikacją, albo złudzeniem, albo niepewnością. Możliwe jest tylko snucie ułomnych narracji, które zazwyczaj więcej mówią o opowiadającym niż o bohaterze. W podróży Marlowa można zatem widzieć próbę dotarcia do tajemnicy własnego wnętrza. Ta psychologiczna wiwisekcja dokonuje się najpierw w czasie wyprawy do Afryki, a potem – w akcie opowiadania. Marlow poznaje siebie samego, choć trudno powiedzieć, czy dociera do jądra prawdy.

Źródło zła

Jądro ciemności można czytać jako dzieło o zniewalającej sile zła. Kurtz okazuje się człowiekiem bezwzględnym, czyni wiele rzeczy budzących odrazę, zaraża innych złem i sam mu ulega. Przez niektórych jest jednak postrzegany i pamiętany jako człowiek dobry, a nawet wielki. Czy ci, którzy tak go wspominają, ulegają złudzeniu? Opowieść o Kurtzu nie przynosi odpowiedzi na te pytania, nie rozstrzyga, dlaczego zalęgło się w nim zło. Pytanie o istotę zła, a także o moralną ocenę człowieka, który pozostaje wobec niego bezbronny i bezradny, jest nieprzeniknie.

Na Jądro ciemności można spojrzeć jak na utwór zapowiadający zło, którego sprawcą miał się stać nowoczesny człowiek w XX w. Conrad ukazał w swoich dziele psychologiczne i kulturowe źródła totalitaryzmu. Władza absolutna i pogarda wobec innego prowadzą do zbrodni. Opowiadanie Conrada można potraktować jako klucz do literatury podejmującej temat granic moralnych, które przekraczał człowiek budujący nowoczesną cywilizację.

Słownik