Co to znaczy być człowiekiem zakorzenionym i czym jest wykorzenienie?

Powieść Orzeszkowej można odczytać na wiele sposobów: jako powieść XIX‑wiecznego realizmurealizmrealizmu, ukazującą ówczesne polskie społeczeństwo, jako przykład literatury pozytywistycznej, propagującej kult pracy czy też po prostu jako powieść o miłości ze szczęśliwym zakończeniem. Jedna z możliwych interpretacji ukazuje Nad Niemnem jako powieść o zakorzenieniu w tradycji. Do takich wniosków prowadzi analiza powieściowych kategorii czasu i przestrzeni – jako składników świata przedstawionego utworu – uwzględniająca ich sensy symbolicznesymbolizmsymboliczne. Jest to zarazem odczytanie, które czyni z powieści Orzeszkowej dzieło w swej wymowie aktualne do dziś, gdyż pojęcia zakorzenienia i wykorzenienia mają szczególne znaczenie dla współczesnego człowieka.

R1QJ5fGyb0suw1

Zdjęcie przedstawia kartkę papieru. Widnieje na niej odręczny zapis i wiele skreśleń tekstu.

Na początku rozważmy sens tych pojęć: zakorzeniać się – to zapuścić korzenie (tak mówimy o roślinie i – metaforycznie – o człowieku), umocnić się w podłożu za pomocą korzeni, mocno przyczepić się do podłoża, wrosnąć, znaleźć oparcie, umocnić swoją pozycję w jakimś miejscu. Słowa zakorzenić używamy też w znaczeniu: uczynić coś swoim przyzwyczajeniem, nałogiem; stąd wywodzi się frazeologizm: głęboko zakorzeniony zwyczaj. Natomiast człowiek zakorzeniony to człowiek silnie przywiązany do jakiegoś systemu wartości bądź systemu znaków, mający w nim oparcie. Można więc zakorzenić się w tradycji, kulturze.

I analogicznie:
wykorzeniać – to wyrywać, usuwać skądś rośliny wraz z korzeniami, zwalczać, dążyć do całkowitego wyrugowania czegoś, niszczyć. Człowiek wykorzeniony to – w przenośnym znaczeniu – ktoś pozbawiony oparcia, wyrwany ze swego miejsca, środowiska, tradycji itp. Określenie to – będące stosunkowo młodym nabytkiem języka – obecnie często używane jest w literaturze, w mediach, a nawet języku potocznym. O czym świadczy ta popularność? Sformułowanie to nazywa ważne dla współczesnego człowieka zjawisko, jest określeniem jego kondycji. Analiza zebranego słownictwa prowadzi do wniosków ważnych dla interpretacji powieści Orzeszkowej: pojęcie zakorzenienia wiąże się z miejscem, a więc z przestrzenią, ale odnosi się także – a może przede wszystkim – do rodziny, języka, historii, tradycji, trwałości, czyli do tego, co ma związek z kategorią czasu.

Symbolika przestrzeni i czasu w Nad Niemnem

Przyjrzyjmy się dokładniej, jak przestrzeń i czas funkcjonują w dziele Orzeszkowej. Zgodnie z poetyką XIX‑wiecznej powieści realistycznej, miejsca, w których rozgrywają się wydarzenia, są rzeczywiste, a czas powieściowy ściśle wiąże się z konkretną sytuacją historyczną. Określimy je bez trudu:

RygmAXy9iiUeZ1

Zdjęcie przedstawia dziewiętnastowieczną mapę Białorusi i Ukrainy z znaczonymi wieloma miejscami potyczek i bitew w latach 1863-1864.

• miejsce – Litwa, nadniemeńskie okolice Grodna. Głównymi scenami rozgrywających się wydarzeń są dwory ziemiańskie w Korczynie, Osowcach i Olszynce oraz zaścianek Bohatyrowicze;

• czas – lata 80. XIX w., około 20 lat po powstaniu styczniowym; przedstawione wydarzenia dzieją się równolegle do czasu powstania powieści, odnoszą się do aktualnej sytuacji społeczno‑politycznej. Ważny jest też fakt, że akcja rozgrywa się latem, ma to bowiem wpływ na atmosferę utworu – pora roku kształtuje pejzaż będący tłem akcji.

Czy tylko tłem? No właśnie! Zarówno czas, jak i nadniemeńska przestrzeń są w powieści Orzeszkowej nośnikami sensów wykraczających daleko poza realistycznie przedstawione tło wydarzeń.

Przestrzeń

Oprócz przestrzeni realnej, rzeczywistej, stanowiącej tło rozgrywających się wydarzeń, w powieści istnieje przestrzeń symboliczna, którą wyznaczają dwie mogiły oraz rzeka Niemen.

Grób Jana i Cecylii symbolizuje nie tylko początek rodu Bohatyrowiczów, ale także mityczny prapoczątek, pierwotny ład i wartości fundamentalne dla rodzaju ludzkiego. Kluczem do interpretacji tego miejsca jest opowieść o Janie i Cecylii mająca wiele cech mitu. Jan i Cecylia to postacie archetypiczne; pierwsi ludzie, prarodzice rodu, którzy – zmagając się z siłami dzikiej natury – „czynią sobie ziemię poddaną”. Stworzyli etosetosetos bohaterstwa pracy, współdziałania, odpowiedzialności i miłości. Ich grób jest znakiem ciągłości tradycji, trwania i jedności pokoleń podejmujących dziedzictwo przodków. Krzyż symbolizuje także przywiązanie do wartości chrześcijańskich, a napis i symbole męki Chrystusa są znakami śmierci i zmartwychwstania. Grób Jana i Cecylii jest miejscem świętym, istniejącym poza upływającym czasem i historią, wskazuje bowiem to, co trwa w niezmienionym kształcie. Anzelm jest kolejnym strażnikiem tej mogiły w łańcuchu pokoleń, z których

Mogiła powstańców z 1863 roku to symbol patriotycznej ofiary, a także solidarności ludzi, których połączyła wspólna walka i wspólna śmierć. Także i ten grób istnieje poza czasem – jest przestrzenią magiczną, zamkniętym kołem:

W opisie Mogiły niemal każdy wyraz niesie ze sobą dodatkowe znaczenia, dlatego – by właściwie zrozumieć jej symbolikę – należy przeanalizować zastosowane przez autorkę słownictwo. Miejsce to Orzeszkowa ukazuje niczym świątynię

Opis Mogiły wyraźnie przywołuje romantyczny motyw odrodzenia poprzez śmierć. Występują tu liczne skojarzenia z motywami cmentarnymi i funeralnymi, wnoszącymi nastrój żałoby i śmierci (np.

a przy tym często pojawia się ogień, który symbolizuje oczyszczenie i odrodzenie

Ów „płomień” z mogiły, który uderzył w Justynę, obudził w niej nowe, nieznane wcześniej myśli i uczucia – bohaterka niejako narodziła się na nowo. W opisie wielokrotnie pojawiają się też połączone ze sobą kolory biały (symbol czystości i niewinności) i czerwony (symbol krwi i ofiary, a także kolor miłości), co wyraźnie nawiązuje do barw polskiej flagi:

Motyw drzewa (symbol życia, trwałości i zakorzenienia), które trwale tkwi w ziemi i wznosi się ku niebu, powiązany jest kilkakrotnie z motywem wody (symbol życia i oczyszczenia), jak choćby w opisie szumiących osin:

Sposób przedstawienia mogiły wyraźnie sakralizujesakralizacjasakralizuje poświęcenie i patriotyzm spoczywających w niej powstańców. Ich ofiara jest źródłem oczyszczenia, nowego życia i odrodzenia. Stamtąd naród musi czerpać siły do dalszej walki o przetrwanie. Idea odrodzenia poprzez śmierć związana jest również z mitem agrarnymmit agrarnymitem agrarnym, a także z obrazem ewangelicznym. Ci, którzy zginęli, niejako samych siebie wrzucili w ziemię na przyszły zasiew, z którego wyrosną następcy.

RLsrkOQJOveAk

Zdjęcie przedstawia koryto dużej rzeki. Wzdłuż jej brzegów rosną gęste lasy.

W opisach Niemna wyeksponowany jest kolor błękitny, co nasuwa skojarzenia z Inwokacją Pana Tadeusza. To kolejny znak nawiązania do tradycji romantycznej, podobnie jak uderzające malarską wrażliwością, eksponujące bogatą kolorystykę opisy nadniemieńskiego pejzażu, zachodów słońca, odblasków na wodzie i cały obraz arkadyjskiej przyrody. Miejsce to ma cechy arkadyjskie, wiąże się z poczuciem bezpieczeństwa (kolejne nawiązanie do Pana Tadeusza). Opisy przyrody ewokująewokowaćewokują bujność i płodność natury oraz jej wieczną trwałość. Okolica nadniemeńska jest przestrzenią własną, oswojoną. W podobny jak w Panu Tadeuszu sposób „cicha wieś litewska” odgrodzona jest od reszty świata (opozycja: dom i świat, swojskość i obcość). Stosunek do owego własnego miejsca jest wyznacznikiem wartościowania bohaterów. Utrzymanie ziemi, przede wszystkim ze względu na jej niezwykłą przeszłość, Benedykt uważa za swój patriotyczny obowiązek. Ci, którzy jak Różyc czy Zygmunt porzucają tę ziemię, są przez autorkę traktowani jak odstępcy i zdrajcy. Przestrzeń zewnętrzna jest pusta, obca i złudna jak fatamorgana. Prawdziwe życie, pełne autentycznych uczuć, piękna i trwałych wartości, toczy się tutaj, nad Niemnem.

Analizując miejsca powieściowe, zauważymy też, że są tu przestrzenie zamknięte, będące najwyraźniej znakami izolacji psychicznej bohaterów. Takim miejscem jest salon Emilii, w którym bohaterka pielęgnuje oddzielające ją od świata choroby i poczucie frustracji. To również pokój Andrzejowej Korczyńskiej – kaplica, w której z nabożeństwem czci ona pamięć poległego męża, izba Anzelma, gdzie starzec zamyka się w chwilach melancholii, a także do pewnego stopnia gabinet Benedykta. W każdym przypadku, choć w różny sposób, taka izolacja wiąże się z klęską lub jakimś dramatem bohatera. Dlatego Witold, Justyna, a w końcu też Benedykt wychodzą „na zewnątrz”, idą nad Niemen, ku otwartym polom.

Czas

Również analiza czasu (czy też czasów) powieści pozwala na sformułowanie wniosków wiążących się z problemem zakorzenienia w tradycji.

Oprócz rzeczywistego czasu wydarzeń, identyfikowanego historycznie, w powieści istnieje czas mityczny, święty. Wprowadzają go przede wszystkim dwie mogiły, istniejące – jak to już zauważyliśmy – poza czasem. Omijają je wydarzenia dziejące się w realnym świecie.

Jednak w powieści ów czas święty nie jest nieogarnionym bezczasem, jak bywa to np. w mitach genezyjskichmity genezyjskiemitach genezyjskich, lecz ma swoje źródło w przeszłości narodu polskiego. Jest wyznaczany historycznie takimi wydarzeniami, jak przyjęcie przez Litwę chrześcijaństwa:

– zaczyna swą opowieść Anzelm, życie Jana i Cecylii i początek rodu Bohatyrowiczów, a także walka narodowowyzwoleńcza (legiony Dąbrowskiego, powstanie listopadowe i powstanie styczniowe), w której brali udział różni bohaterowie utworu.

Warto przy okazji przypomnieć, iż o powstaniu styczniowym i walce narodowowyzwoleńczej mówi się językiem ezopowymjęzyk ezopowyjęzykiem ezopowym, za pomocą charakterystycznej metaforyki burzy, wichru itp. Sprawia to, iż wydarzeniom historycznym odebrana zostaje ich faktograficznafaktografiafaktograficzna konkretność i rzeczowość, zaś wrzucone zostają w obszar sacrumsacrumsacrum – opisywany z powagą i podniosłością, ze specyficznym niedomówieniem i aluzją:

W powieści wyraźnie sygnalizowany jest biologiczny rytm natury. Wydarzenia rozgrywają się latem, wyeksponowany jest więc motyw żniw – zbierania plonów, rozkwitu przyrody, jej piękna i bujności.

Mieszkańcy zaścianka, żyjąc w zgodzie z rytmem przyrody, akceptują też naturalny cykl życia ludzkiego, w którym wszystko ma swój czas, swój początek i koniec. Jest więc czas na młodość i miłość, potem na starość, aż wreszcie przychodzi pora na śmierć. Jedno pokolenie musi odejść, aby mogło przyjść następne. Tak jak w przyrodzie.

Biologiczny cykl natury to także czas święty, którego wyznacznikiem jest misterium śmierci i odrodzenia. Dochodzimy więc, podobnie jak w analizie przestrzeni, do romantycznej idei przemiany. W powieści czas historyczny, linearny (kontinuum czasu mierzonego np. następstwem pokoleń) łączy się z czasem cyklicznym, powtarzalnym, tworząc wraz z nim spokojny i powszedni, a zarazem pełen powagi i podniosłości rytm życia i pracy bohaterów.

Znów powraca na myśl rzeka Niemen, która symbolizuje upływ czasu i przemijanie, ale także trwałość tradycji oraz fundamentalnych wartości. Benedykt mówi o powracającej fali ideałów, nadziei, ofiary kolejnych pokoleń. Stąd płynie nadzieja na przyszłość narodu, której ziarnem jest pełne ideałów młode pokolenie.

Co zostaje dziś?

Analizy czasu i przestrzeni prowadzą do podobnych spostrzeżeń. W powieści istnieje mityczna, święta czasoprzestrzeń, która jest fundamentem niepodważalnego systemu wartości. To w niej są zakorzenieni bohaterowie Nad Niemnem i to zakorzenienie daje im poczucie spełnienia, sensu życia. Przewartościowanie dotyczy roli tradycji: obowiązkiem i wartością człowieka jest praca, ale także pełnienie straży przy ołtarzach narodowych pamiątek. Jak pisze Czesław Miłosz w Historii literatury polskiej:

Tylko w ten sposób – poprzez pamięć i kultywowanie tradycji – można zachować poczucie własnej tożsamości, której tak bardzo potrzebuje każdy człowiek, bez względu na czas i miejsce, w jakich przyszło mu żyć.

Słownik