Wielkie podboje republiki. Napływ niewolników i przemiany gospodarcze

Wielkie sukcesy militarne w wojnach z Kartaginą i państwami hellenistycznymi przyniosły Rzymowi nie tylko znaczne zdobycze terytorialne, lecz także ogromne ilości łupów, do których starożytni zaliczali pochwyconych w trakcie działań wojennych mieszkańców wrogich państw. Jeńcy byli odsprzedawani podążającym za armią rzymską handlarzom niewolników, którzy następnie wystawiali „żywy towar” na publicznych aukcjach.

RUfCAmRcy8Ad0

Ilustracja przedstawia grupę półnagich ludzi stojących na podwyższeniu. Widać kobiety, mężczyzn i dziecko, niektórzy z nich mają związane ręce. Na skraju podwyższenia siedzi starszy mężczyzna w długich szatach i wieńcem laurowym na głowie i spożywa posiłek.

Masowy napływ niewolników na tereny Italii, wraz z równoległym napływem taniego zboża z podbitych prowincji, zachwiał tamtejszą strukturą społeczno‑ekonomiczną. Najbogatsi Rzymianie zupełnie zmienili model gospodarowania swoimi ziemiami. Zrezygnowali z uprawy roli, gdyż stała się nieopłacalna, i zaczęli zakładać gospodarstwa typu villavillavilla, w których uprawiali winorośl oraz oliwki. W majątkach tych (liczących średnio między 25 a 60 hektarów) pracowali przede wszystkim niewolnicy, których utrzymanie było nieporównanie tańsze od kosztów zatrudnienia wolnego robotnika. Drobni rolnicy, których nie było stać na przestawienie się na inny model gospodarowania, nie wytrzymywali konkurencji. Dobrowolnie lub przymuszeni masowo opuszczali swoje gospodarstwa i przenosili się do Rzymu, gdzie zasilali gwałtownie powiększającą się grupę proletariuszyproletariuszproletariuszy. Tymczasem rzymska klasa wyższa zajmowała coraz większe połacie ziemi i tworzyła, szczególnie na Sycylii i południu Italii, ogromne majątki nazywane latyfundiamilatyfundiumlatyfundiami, które w wielu regionach zastąpiły dawne „villae”.

Około I w. p.n.e. niewolnicy stanowili znaczną część mieszkańców całej Italii (ok. 2–3 mln na 7 mln mieszkańców). W majątkach największych rzymskich posiadaczy ziemskich pracowało nawet kilkaset osób pozbawionych wolności, w średnich villae – kilkadziesiąt, a w drobnych, dobrze funkcjonujących gospodarstwach – kilka lub kilkanaście.

Kim był niewolnik w starożytnym Rzymie?

Niewolnicy znajdowali się na samym dole rzymskiej drabiny społecznej. W większości były to osoby pochwycone w czasie działań wojennych lub sprowadzone z odległych krajów, jednak w pewnych sytuacjach nawet rzymski obywatel mógł się stać niewolnikiem. Wolność można było utracić na podstawie wyroku sądowego m.in. za kradzież, podpalenie bądź dezercję.

R1O9V4PDL1UWz

Fotografia przedstawia płaskorzeźbę , na której widać trzech mężczyzn idących jeden za drugim. Pierwszy z nich, żołnierz, trzyma w ręku sznur, który jest przywiązany do szyi drugiego i trzeciego mężczyzny, ubranych tylko w przepaski na biodra.

W oczach większości Rzymian niewolnicy uchodzili za pozbawioną wszelkich praw tanią siłę roboczą. Niewolnik nie mógł posiadać własności ani założyć rodziny. Był w pełni uzależniony od swego właściciela, który miał prawo decydować o jego życiu i śmierci wedle własnego uznania. Rzymski niewolnik nie posiadał osobowości prawnej, a dla swego właściciela był jedynie rzeczą, mówiącym narzędziem.

R9JF6PE1ztRJ41

Ilustracja przedstawia mozaikę na której widać kobietę w eleganckich szatach siedzącą na tronie. Po bokach widać dwie inne kobiety pokazujące siedzącej różne przedmioty. Wokół widać metalowe naczynia i części ubrań.

Niewolnicy nie tworzyli jednolitej grupy społecznej. Nieliczni stanowili część mienia państwowego i jako tacy służyli u boku kapłanów oraz urzędników publicznych, jednak zdecydowana większość była własnością prywatną. W zależności od tego, gdzie pracował dany niewolnik, był on albo częścią familia urbana (niewolnikiem miejskim), albo familia rustica (niewolnikiem wiejskim). Położenie tych żyjących w miastach było zdecydowanie korzystniejsze niż tych pracujących w majątkach ziemskich. Umiejętności niewolników miejskich (m.in. kucharzy, fryzjerów, ogrodników) były doceniane przez właścicieli, którzy z reguły zapewniali swym poddanym stosunkowo godziwe warunki bytu. Najlepiej powodziło się niewolnikom wysoko wykwalifikowanym, takim jak nauczyciele, artyści czy lekarze. Dowodem na to był fakt, że bardzo często jadali oni przy stole razem z resztą rodziny.

Najtragiczniejsze było położenie niewolników pracujących poza miastem, głównie na roli. Wielcy posiadacze ziemscy bezlitośnie wykorzystywali swoich podwładnych w myśl zasady osiągania jak największego zysku przy jak najmniejszych nakładach własnych. W traktacie z epoki dotyczącym organizacji majątku ziemskiego czytamy: Niewolnik powinien pracować lub spać.

R1ZqCmGL1nBDo

Ilustracja przedstawia mozaikę na której widać walczących gladiatorów. Są ubrani tylko w przepaski na biodrach, na głowach mają hełmy w rękach włócznie i tarcze. Po środku stoi młody mężczyzna w długiej tunice, przed nim jeden z gladiatorów grozi mu palcem. Na ziemi leży tarcza.

Niewolnicy wiejscy nie tylko żyli w skrajnie złych warunkach, lecz także traktowani byli przez swych panów z nieporównanie większą surowością niż ich miejscy odpowiednicy. W najcięższych warunkach funkcjonowali tzw. niewolnicy skuci (servi vincti), pracujący w gospodarstwach typu „villae”, głównie przy uprawie wina. Nieco lepsza była sytuacja niewolników‑pasterzy, których praca była niemożliwa do wykonania w kajdanach. Niemniej również i oni byli przez swych panów zaniedbywani i niedożywieni, przez co często trudnili się rozbojem. Nawet niewielkie wykroczenie, takie jak nieopatrznie rzucone słowa, mogły skutkować wyrokiem śmierci.

Przeciw Rzymowi. Powstania niewolników i ich konsekwencje

R1LmQ1Nv9Hp9Y1

Fotografia przedstawia rzeźbę nagiego mężczyzny na postumencie na jednej z ulic miasta. Mężczyzna ma ręce skrzyżowane na piersi i podpiera brodę o dłoń zastanawiając się. W dłoniach trzyma rozerwany łańcuch i patrzy przed siebie. Z tyłu widać duży budynek z oknami.

Trudne warunki życia i niski status społeczny niewolników z terenów wiejskich doprowadziły na przełomie II i I w. p.n.e. do wybuchu trzech powstań, z których dwa pierwsze (lata 135–132 i 104–100 p.n.e.) miały miejsce na Sycylii, trzecie natomiast (73–71 r. p.n.e.), znane pod nazwą powstania Spartakusa – w samej Italii. Zrywy te zostały ostatecznie stłumione przez władze rzymskie, jednak pośrednio przyczyniły się do poprawy sytuacji niewolników w imperium.

Powstania niewolników wstrząsnęły republiką, doprowadzając ją niemal do upadku. Latyfundyści wyciągnęli wnioski z tej „lekcji” i doszli do przekonania, że brutalne traktowanie i skrajny wyzysk nie tylko nie stanowią właściwego sposobu postępowania z niewolnikami, ale są wręcz niebezpieczne. U schyłku republiki i w czasach cesarstwa polepszanie się warunków życia niewolników będzie stałym trendem. Sprzyjało temu ustanie podbojów, co ograniczyło dopływ taniej siły roboczej na rynek rzymski i wymusiło na właścicielach zmianę stosunku do swych poddanych. Równolegle do tego procesu władze rzymskie ogłaszały kolejne regulacje prawne narzucające posiadaczom większe umiarkowanie wobec niewolników. Jedną z najważniejszych ustaw wprowadzono za panowania cesarza Hadriana. Zakazywano w niej zabijania niewolników, którzy dopuścili się wykroczeń wobec swoich właścicieli.

Słownik

Słowa kluczowe

latyfundium, manumissio, niewolnictwo, villa, Rzym, imperium rzymskie, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk

Bibliografia

Alföldy G., Historia społeczna starożytnego Rzymu, Poznań 2011.

Christ K., Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, Poznań‑Gniezno 2016.

Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.

Łoposzko T., Historia społeczna republikańskiego Rzymu, Warszawa 1987.

Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznań 2008.