Tomasz Lisowski Pisownia polska. Główne fazy rozwoju

Współczesna pisownia polska genetycznie jest fonetyczna. Zasób znaków graficznych (liter, połączeń literowych, liter wzbogaconych o znaki diakrytyczne), jakimi się dziś posługujemy, jest efektem stopniowego przystosowywania do potrzeb polszczyzny przejętego (wraz z chrztem Mieszka I) alfabetu łacińskiego. Echem tradycji średniowiecznej są dziś używane połączenia literowe „ch”, „sz”, „cz”, „dz”, „rz”, a także idea połączenia litery spółgłoskowej z literą „i” (początkowo funkcję znaku miękkości pełnić mogła litera „y”) na oznaczenie miękkości spółgłoski – „pi”, „bi”, „wi”, „mi”, „ki”, „gi”. Współczesna grafia polska zawdzięcza Stanisławowi Zaborowskiemu litery „ż”, „ł”, „ś”, „ź”, „ć”, „ń”, „ó” (wtedy w innej funkcji), redaktorom językowym drukarni Hieronima Wietora litery „ą”, „ę” oraz połączenia „dź”, „dż”, będące efektem przyjętego przez nich kompromisu między grafią złożoną a grafią diakrytyczną, Alojzemu Felińskiemu zaś literę „j”. Onufry Kopczyński po raz pierwszy, zalecając stosowanie między innymi litery „ó”, podjął próbę archaizacji pisowni polskiej, a tym samym naruszył konstytutywną fonetyczną zasadę pisma alfabetycznego. Skodyfikowana ortografia polska ten rozdźwięk między pisownią a wymową jeszcze bardziej utrwala.

1 Źródło: Tomasz Lisowski, Pisownia polska. Główne fazy rozwoju, „Kwartalnik Językoznawczy”, nr 2010/3–4, dostępny w internecie: http://pmichal-kwartjez.home.amu.edu.pl/teksty/teksty2010_3-4_3-4/Lisowski.pdf.

Jan Tokarski Traktat o ortografii polskiej

Litera ó odpowiada dawniej samogłosce pośredniej między o i u (zastosowanie znaku diakrytycznego), a dziś wobec zrównania w wymowie z u straciła swe uzasadnienie fonetyczne. Ze względu jednak na żywą wymienność z o, np. stóg – stogu, i podobieństwo graficzne względem o, stała się jego odpowiednikiem morfologicznym.

W deklinacji rzeczowników jednym z głównych gniazd takiej oboczności jest pisownia ó w mianowniku (bierniku) liczby pojedynczej wobec o w innych przypadkach. Ponieważ te mianowniki podają słowniki ortograficzne, poprzestanę tylko na niektórych typowych przykładach: sposób – sposobu, gród – grodu, wróg – wroga, bój – boju, sól – soli, wół – wołu, ołów – ołowiu, wóz – wozu, powódź – powodzi, wódz – wodza. Wyrazy utrzymujące pisownię ó także w przypadkach zależnych podawać powinny słowniki, np. zbój – zbója, które jednak nie zawsze te sprawy odpowiednio różnicują.

Innym gniazdem ó wobec o, nie zawsze podawanym w słownikach ortograficznych, jest forma dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników żeńskich i nijakich o końcówce zerowej (czysty temat).

Mamy tu od rzeczowników na:

-oba: chorób, osób, ozdób, wątrób;

-oda: bród, gospód, jagód, kłód, mód, nagród, ód, przeszkód, przygód, swobód, szkód, trzód, ugód, wód, wygód;

-oga: dróg, nóg, odnóg, ostróg, podłóg, przestróg, stonóg, wyłóg, załóg, zapomóg,

-oja: dziewój, zdrój;

-ola: ról;

-oła: pszczół, pól, stodół, szkół;

-ora: pór, podpór, zapór;

-owa: budów, głów, krów, mów, namów, obmów, osnów, podków, połów, przemów, rozmów, słów, umów;

-oza, brzóz, dóz, kóz, łóz;

od innych: zorza – zórz, siostra – sióstr;

od rzeczowników nijakich: pole – pól, łóże – łóż, zboże – zbóż, zioło – ziół, sioło – siół, koło – kół, czoło – czół, słowo – słów, morze – mórz.

[...]

W deklinacji przymiotnikowej zastosowania ó wymiennego z o są nieliczne, np. zdrów – zdrowy, wesół – wesoły, gotów – gotowy. Dotyczy to też takich zaimków, jak mój – moja, swój – swoja, twój – twoja, ów – owa. Dotyczy to też form z ż, np. cóż, któż wobec co, kto.

W obrębie koniugacji jednym z gniazd ó wymiennego na o są formy tryby rozkazującego takich czasowników jak robić – rób oraz: drobić – drób, dorobić – dorób, wyrobić – wyrób, zrobić – zrób, boi się – bój się, doić – dój, oswoić – oswój, poić – pój, (u)kroić – (u)krój, (u)koić i (u)kój, stroić – strój, uspokoić – uspokój, uzbroić – uzbrój, zdwoić – zdwój, solić – sól, pozwolić – pozwól, modlić się – módl się, łowić – łów, (od)nowić – (od)nów, postanowić – postanów, uzdrowić – uzdrów, (z)godzić – (z)gódź, głodzić – głódź, grodzić – gródź, słodzić – słódź, szkodzić – szkódź, wodzić – wódź, wozić – wóź, (u)korzyć się – (u)kórz się, orać – órz, tworzyć – twórz, spojrzeć – spójrz, mnożyć – mnóż, (po)łożyć – (po)łóż. [...]

Pisownia rz wywodzi się z dawnego ŕ miękkiego, później wymawianego podobnie jak czeskie ř, w każdym razie inaczej niż r i inaczej niż dzisiejsz ż (sz). Wyodrębnienie zatem tego dwuznaku miało uzasadnienie fonetyczne. [...]

Wśród ważniejszych gniazd pisowni rz wymienić należy pozycję przed końcówką -e miejscownika liczby pojedynczej rzeczowników na -r, -ra, -ro (w rzeczownikach męskich także równego mu wołacza, zaś w żeńskich - celownika), np. kawaler - kawalerze, piór – piórze, siostra – siostrze. Ta wymiana jest tak regularna, że pomijanie jej w słownikach ortograficznych jest uzasadnione.

Dodatkowym gniazdem deklinacyjnym rz jest mianownik liczby pojedynczej rzeczowników na r oznaczającym mężczyzn, a więc o zakończeniu -rzy (jeśli nie jest ono zastąpione przez -owie). I tak: ambasadorzy, arbitrzy, bohaterzy, buchalterzy, doktorzy, felczerzy, fizylierzy, fryzjerzy, grawerzy, grenadierzy, guwernerzy, inżynierzy, janczarzy, jubilerzy, kantorzy, karabinierzy, kirasjerzy, kosynierzy, kurierzy, łotrzy, Madziarzy, magistrzy, piwowarzy, portierzy, profesorzy, rajtarzy, saperzy, szoferzy, szulerzy, Tatarzy, Węgrzy.

W formach męskoosobowych mianowników liczby mnogiej zakończenie przymiotników na -ry bywa wymieniane na -rzy: bystrzy, chorzy, chrobrzy, chytrzy, dobrzy, mądrzy, ponurzy, przykrzy, skorzy, tarzy, szarzy, szczerzy, szczodrzy.

W obrębie koniugacji mamy rz wymienne w formach: babrze (i innych) wobec babrać, bazgrze wobec bazgrać, guzdrze się wobec guzdrać się [...].

[...]

Pewną rolę praktyczną przy ustalaniu pisowni rz może odegrać wskazówka, że po spółgłoskach p, b, f, t, d, k, g, ch, j, w z reguły pisze się rz, nie zaś ż (czy też sz po bezdźwięcznych), np. przęsło, brzoza, trzeba, drzazga, krzyk, grzebać, chrzan, spojrzeć, wrzos. Wyjątki: pszenica, pszczoła, kształt, kszyk (nazwa ptaka), bukszpan, gżą się (od gzić się), piegża. Pisze się jednak -sz w formach stopniowania przymiotników, choćby było po spółgłosce, oraz ż po przedrostkach zakończonych na spółgłoskę, jeśli podstawa zaczyna się od ż, np. obżerać się, odżałować, odżyć.

Litera h występuje głównie w wyrazach zapożyczonych. O jej stosowaniu informują słowniki ortograficzne, stosując się zwykle do pisowni w języku źródła (np. w łacinie: honor [...]. w języku greckim np. hiperbola, w niemieckim np. handel, w ukraińskim np. bezhołowie).

2 Źródło: Jan Tokarski, Traktat o ortografii polskiej, Warszawa 1978, s. 68–72.