Przeczytaj
Zmagania supermocarstw
Zgodnie z postanowieniami konferencji Wielkiej Trójki z Jałty i Poczdamu po II wojnie światowej nastąpił podział Niemiec na cztery strefy okupacyjne: sowiecką, amerykańską, brytyjską i francuską. Mimo że Berlin znalazł się na terenie okupacji sowieckiej, miasto także zostało podzielone na cztery sektory kontrolowane przez aliantów. W 1949 r. zachodnie strefy okupacyjne przekształciły się w Republikę Federalną Niemiec (RFN), a część sowiecka w Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD). Wschodnia część Berlina stała się wówczas stolicą komunistycznych Niemiec. Tymczasem zachodnia część metropolii, jako obszar specjalny o statusie zbliżonym do wolnego miasta, wciąż formalnie podlegała kontroli zachodnich aliantów. Berlin Zachodni utrzymywał jednak ścisłe relacje z RFN. Jako przyczółek zachodniego – demokratycznego i kapitalistycznego – stał się solą w oku władz komunistycznych w Moskwie i Berlinie Wschodnim i jako taki stanowił poważne zarzewie konfliktów zimnowojennych. Po śmierci Stalina w marcu 1953 r. nastąpił wprawdzie okres odprężenia w relacjach między USA a ZSRS. Kiedy jednak Nikita Chruszczow, następca Stalina, umocnił swoją pozycję na Kremlu, rywalizacja supermocarstw ponownie się zaostrzyła. Chruszczow uznał stanowisko USA w sprawie kryzysu sueskiegokryzysu sueskiego oraz krwawej pacyfikacji WęgierWęgier za dowód słabości Zachodu.
4 października 1957 r. Sowieci zdołali umieścić w przestrzeni kosmicznej sztucznego satelitę o nazwie SputnikSputnik. Rakieta, która wyniosła go na orbitę okołoziemską, miała moc wystarczającą do przeniesienia głowicy jądrowej na kontynent amerykański. Radziecki sukces sprawił więc, że w Stanach Zjednoczonych ogromnie wzrosło poczucie zagrożenia atakiem nuklearnym. W rzeczywistości Sowietom brakowało jednak odpowiedniej techniki oraz funduszy, aby wyprodukować taką liczbę rakiet, aby realnie zagrozić atakiem na USA. Chruszczow liczył natomiast, że paniczna obawa przed wojną nuklearną skłoni Zachód do ustępstw. Roszczenia Kremla dotyczyły m.in. Berlina Zachodniego – sowiecki przywódca żądał wycofania stamtąd zachodnich wojsk. Amerykanie nie zamierzali jednak w tej kwestii ustępować. Kiedy w maju 1960 r. Sowieci zestrzelili nad swoim terytorium amerykański samolot szpiegowski U‑2U‑2, poirytowany Chruszczow odwołał planowaną w Paryżu konferencję pokojową w sprawie Niemiec. Tym samym po raz kolejny, od czasu pierwszego kryzysu berlińskiego, Berlin znalazł się w centrum wydarzeń zimnej wojny.
Szczelina w żelaznej kurtynie
Sytuacja w NRD i Berlinie Wschodnim budziła tymczasem obawy władz sowieckich i wschodnioniemieckich władz komunistycznych. W czerwcu 1953 r. wybuchło w Berlinie Wschodnim masowe powstanie antykomunistyczne, a rozruchy szybko rozprzestrzeniły się na całą republikę. Skala buntu zaskoczyła przywództwo Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec (SED)Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec (SED). Władzę komunistów w NRD ocaliła zdecydowana i brutalna interwencja wojsk sowieckich. Upadek powstania w NRD pociągnął za sobą szeroko zakrojone represje władz wobec jego uczestników. Ponadto komuniści wzmocnili kontrolę nad społeczeństwem poprzez zwiększenie roli służb specjalnych: StasiStasi. Zadbali także o uszczelnienie granic z RFN, aby zapobiec popowstaniowej emigracji wschodnich Niemców na Zachód.
Luką w systemie granicznym pozostawał jednak Berlin Zachodni, ponieważ wciąż stosunkowo łatwo było przedostać się ze wschodniej części miasta do któregoś z sektorów zachodnich. Bywało, że granica między dwiema częściami Berlina przebiegała wzdłuż tych samych ulic. Przez różne strefy przejeżdżała także kolejka metra, zaś wschodni berlińczycy chodzili do zachodniej części miasta uczyć się, pracować lub robić zakupy. Wobec braku perspektyw na gruntowne zmiany polityczne oraz trudną sytuację ekonomiczną w NRD wielu mieszkańców kraju decydowało się wykorzystać możliwość stosunkowo łatwej emigracji przez Berlin. Ucieczki przybrały charakter masowy. W latach 1945–1961 z terenu sowieckiej strefy okupacyjnej, a później NRD uciekło na Zachód aż 2,65 mln osób. Niemcy Wschodnie opuszczali głównie młodzi, energiczni i dobrze wykształceni ludzie, osłabiając tym samym potencjał wschodnich Niemiec. Masowy eksodus był też ciosem dla prestiżu państwa, które – w planach Sowietów – miało odgrywać rolę „wizytówki” bloku państw komunistycznych na Zachodzie. Aby zahamować falę ucieczek, władze NRD zdecydowały się wznieść mur, który skutecznie podzieliłby Berlin na dwie części. Zgodę na takie rozwiązanie wyraził Nikita Chruszczow, który postanowił skorzystać z okazji, aby sprawdzić, na ile może sobie pozwolić w stosunkach z Zachodem.
„Antyfaszystowski mur obronny”
Niemieccy budowlańcy są zajęci budowaniem mieszkań. […] Nikt nie ma zamiaru wznosić muru
– deklarował w połowie czerwca 1961 r. podczas konferencji prasowej wschodnioniemiecki przywódca Walter Ulbricht. Jak się okazało, słowa Ulbrichta stanowiły jedynie zasłonę dymną dla prawdziwych zamierzeń komunistów, już bowiem w nocy z 12 na 13 sierpnia 1961 r. rozpoczęły się prace mające na celu odcięcie stolicy NRD od Berlina Zachodniego. Początkowo były to zasieki z drutu kolczastego, dopiero później powstawał 2–3‑metrowy mur z pustaków lub cegieł.
Aby uszczelnić mur, komunistyczne władze wysiedliły mieszkańców przygranicznych kamienic oraz zamurowały wejścia do stacji metra łączącego obie części miasta. W latach 70. istniał już rozbudowywany system umocnień, wieżyczek strażniczych, bunkrów oraz zasieków. Rządy zachodnie, z władzami USA na czele, zgodnie z nadziejami Chruszczowa nie zareagowały na budowę muru w sposób zdecydowany. Wpływ na bierność Zachodu miały obawy przed wojną nuklearną. Prezydent USA John F. Kennedy tak miał skomentować to, co wydarzyło się w Berlinie: Niezbyt ładne rozwiązanie, ale tysiąc razy lepsze od wojny.
Amerykański przywódca przyjął nawet taką opcję z ulgą, gdyż odgrodzenie Berlina Wschodniego od części zachodniej zmniejszało ryzyko kolejnej blokady miasta przez Sowietów. Nerwowości nie wykazał także kanclerz RFN Konrad Adenauer, który pojawił się przy murze dopiero dwa tygodnie po rozpoczęciu jego budowy. Na szybki i zdecydowany słowny protest zdecydował się natomiast socjaldemokratyczny burmistrz Berlina Zachodniego, późniejszy kanclerz RFN Willy Brandt.
Niemniej jednak budowa muru berlińskiego zwiększyła napięcie pomiędzy ZSRS a USA i doprowadziła do poważnego kryzysu. W październiku 1961 r. przy przejściu granicznym w centrum miasta Checkpoint CharlieCheckpoint Charlie stanęły naprzeciwko siebie w pełnej gotowości bojowej czołgi amerykańskie i sowieckie. Incydent był odpowiedzią na zatrzymanie przez Sowietów amerykańskiego dyplomaty. Załogi czołgów otrzymały rozkazy, aby odpowiadać ogniem jedynie w przypadku ataku przeciwnika. Czołgiści, oddaleni od siebie o zaledwie 200 metrów, pozostali na swoich pozycjach przez dwa dni. Tylko sekundy i metry dzieliły nas od nieszczęścia
– wspominał ówczesny ambasador sowiecki w RFN. W powszechnym odczuciu incydent groził wybuchem trzeciej wojny światowej, która z kolei mogła się przerodzić w konflikt nuklearny. Ostatecznie jednak obie strony zdecydowały się wycofać czołgi.
Wszyscy wolni ludzie, gdziekolwiek żyją, są obywatelami Berlina, i również ja, jako wolny człowiek, z dumą mówię: »Jestem berlińczykiem«. Powiedział także:
Wolność stwarza wiele problemów, a demokracja nie jest doskonała, ale przecież nigdy nie musieliśmy wznosić muru, żeby trzymać na uwięzi ludzi, żeby zapobiegać ich ucieczkom z kraju. Oświadczenie prezydenta, jakkolwiek błyskotliwe, miało znaczenie jedynie propagandowe. Zwróć uwagę, że podczas wizyty Kennedy’ego w Berlinie umocnienia muru berlińskiego były już całkiem solidne. Jakie elementy o tym świadczą?
Mur berliński przetrwał do jesieni 1989 roku. 9 listopada, na fali przemian demokratycznych w Europie Środkowo‑Wschodniej, Niemcy przystąpili do spontanicznej akcji rozbiórki muru, znienawidzonego symbolu zimnej wojny. W stolicy zjednoczonych Niemiec przetrwały jedynie nieliczne fragmenty bariery dzielącej niegdyś miasto na dwie części.
Mur berliński w kulturze
Słownik
(z ang. punkt kontrolny Charlie) w czasie zimnej wojny jedno z najbardziej znanych przejść granicznych między NRD a Berlinem Zachodnim; mieściło się na ulicy Friedrichstrasse, na skrzyżowaniu z Zimmerstraße, w centrum Berlina, stąd oficjalna nazwa przejścia po stronie NRD‑owskiej: Zimmerstraße.
(z łac. in- – pierwszy człon w wyrazach złożonych wzmacniający znaczenie drugiego + doctrina – nauka) świadomy i systematyczny proces, którego celem jest wpojenie człowiekowi określonych przekonań, zwłaszcza religijnych, politycznych lub społecznych, korzystający z propagandy, stosowanej przez środki masowego przekazu oraz system oświaty
militarna agresja Wielkiej Brytanii, Francji i Izraela na Egipt, która rozpoczęła się 29 października 1956. Agresja została poprzedzona decyzją Egiptu o nacjonalizacji Kanału Sueskiego (26 lipca 1956), jednak rzeczywistą przyczyną wybuchu wojny było pragnienie Wielkiej Brytanii i Francji utrzymania kontroli nad Kanałem. Do sojuszu mocarstw dołączył Izrael, którego władze obawiały się agresji ze strony państw arabskich
nazywane dziś często rewolucją 1956 – zbrojne wystąpienie ludności węgierskiej przeciwko władzy komunistycznej, które wybuchło 23 października 1956 roku i trwało do 10 listopada tego roku, kiedy to zostało ostatecznie stłumione przez zbrojną interwencję Armii Radzieckiej
(ros. Спутник, „towarzysz podróży”) seria pierwszych radzieckich sztucznych satelitów Ziemi
(SPJN, niem. Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, SED) partia polityczna sprawująca rządy w Niemieckiej Republice Demokratycznej; założona została w 1946 r., a rozwiązana w 1990
(niem. Ministerium für Staatssicherheit (MfS), powszechnie zwane Stasi) policja polityczna w Niemieckiej Republice Demokratycznej; wyłączona spod kontroli parlamentarnej inwigilowała wszystkie dziedziny życia obywateli
(skrót od Lockheed U‑2) amerykański wysokościowy samolot rozpoznawczy zbudowany na zamówienie CIA, lecz użytkowany również przez USAF i NASA
Słowa kluczowe
Berlin Wschodni, Berlin Zachodni, East Side Gallery, kryzys berliński, mur berliński, powstanie berlińskie, propaganda, Stasi, zimna wojna
Bibliografia
P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Warszawa 1992.
J. Krasuski, Europa Zachodnia po II wojnie światowej – dzieje polityczne, Poznań 1990.
W. Laqueur, Historia Europy 1945–1992*, Londyn 1993.
Artykuł Krakowski Oddział IPN i „Dziennik Polski” przypominają. Zburz pan ten mur!, Dziennik Polski.
Artykuł Berlin 1961: Czołgi przy Checkpoint Charlie, „Ale Historia”, Wyborcza.pl, 2016.
Przemówienie Johna F. Kennedy’ego w Berlinie 23 czerwca 1963, dostępny w: pracownik.kul.pl.