Przeczytaj
O reżyserze
Jan Jakub Kolski to urodzony w 1956 roku we Wrocławiu polski reżyser, scenarzysta, producent filmów fabularnych, sztuk teatralnych i autor książek. Jest twórcą kina autorskiego, w którym przywołuje obraz dzieciństwa spędzonego we wsi Popielawy, nieopodal Tomaszowa Mazowieckiego. To miejsce stało się inspiracją do tworzenia specyficznego klimatu w opowiadanych przez niego historiach. Kolski nakręcił ponad 20 filmów krótkometrażowych, ale rozpoznawalny stał się dopiero wtedy, gdy zajął się kręceniem fabuł pełnometrażowych. Jest przedstawicielem realizmu magicznego w polskiej kinematografii. Kolejne filmy, takie jak: Pograbek, Jańcio Wodnik, Cudowne miejsce, Szabla od komendanta, Historia kina w Popielawach, Jasminum, należą do tego nurtu.
Jańcio Wodnik – zarys fabuły
Akcja filmu rozpoczyna się od wydarzenia, które pozornie nie ma znaczenia – wędrowny dziad znajduje umęczoną kobyłkę. Dziad grzebie klacz, ale rzuca klątwę na pobliską wieś, w której ludzie doprowadzili stworzenie do takiego stanu. Klątwa brzmi: Niech się diabeł pośród was urodzi za zmarnowanie cudnej kobyłki
.
W wiosce mieszka Jańcio, który jest człowiekiem bogobojnym, prawym i szlachetnym. Bardzo kocha swą młodą żonę Weronkę. Pewnego dnia bohater odkrywa, że ma w sobie niezwykłą moc – panuje nad wodą, która jest mu posłuszna, i może uzdrawiać chorych. Wtedy Jańcio wyrusza w świat.
Realizm magiczny w literaturze
Realizm magiczny to prąd artystyczny, którego początki sięgają lat 20. XX wieku. Fran Roh, krytyk sztuki, użył tego terminu w odniesieniu do tendencji w malarstwie europejskim. Celem twórców kierunku było podkreślenie niezwykłości codzienności bez emocjonalnego zaangażowania. Termin „realizm magiczny” został później przeniesiony do literatury, a w końcu trafił do filmu.
Tomasz Pindel, znawca literatury hiszpańskojęzycznej i autor książki Realizm magiczny. Przewodnik (praktyczny), tak definiuje realizm magiczny:
Utwór realistycznomagiczny przedstawia wizję rzeczywistości, w której, choć jest bardzo podobna do rzeczywistości znanej czytelnikowi, mają miejsca wydarzenia cudowne, wykraczające poza racjonalne prawa natury, ukazane jednak jako coś naturalnego, niegwałcącego porządku świata. […] Realizm magiczny wpisuje się w nurt tak zwanej nowej prozy latynoamerykańskiej – co nie znaczy, że nie stał się nurtem uniwersalnym – a tym samym wykazuje dbałość o poszukiwanie nowych środków literackiego wyrazu.
Źródło: Tomasz Pindel, Zjawy, szaleństwo i śmierć. Fantastyka i realizm magiczny w literaturze hispanoamerykańskiej, Kraków 2004, s. 270.
Głównym celem było zatem wyrażanie wszystkiego tego, co w istocie jest irracjonalne i niespotykane, a w nadrealnym świecie uznawane za normalne, powszechne i oczywiste. Najbardziej wyróżniającą cechą realizmu magicznego jest obecność w świecie przedstawionym elementów fantastycznych, które przez bohaterów i bohaterki odczuwane są jako naturalne. Tym samym zgadzają się oni na to, że w ich życiu dzieją się rzeczy niewyjaśnione, uznają je za nieodzowną część swojej egzystencji.
Czytelnicy mają poczucie rozdwojenia, bo widzą, że tajemnicze wydarzenia opisywane są tak, jakby naprawdę zachodziły, choć to niemożliwe. Specyficzne połączenie cudowności świata przedstawionego i pewnej dozy realizmu ma źródło w myśleniu ludowym, pierwotnym i prostym. Bohaterowie odbierają rzeczywistość najczęściej za pomocą zmysłów, zaś twórcy pokazują inne wymiary ich psychiki: nadświadomość, świadomość i podświadomość. Pisarze często wybierają na bohaterów ludzi prostych, biednych, pochodzących z peryferii, obdarzonych jakąś szczególną siłą czy mocą. I to w ich życiu, w małych społecznościach, wydarzają się sytuacje, których nie da się logicznie wyjaśnić. Powieści z porządku realizmu magicznego często operują achronologicznąachronologiczną konstrukcją czasu, mieszając przeszłość, teraźniejszość i przyszłość.
Najwybitniejsi literaccy przedstawiciele realizmu magicznego to znani twórcy literatury współczesnej: Gabriel García Márquez, Pablo Neruda, Jorge Borges, Carlos Fuentes, Julio Cortazar, Isabel Allende, ale także Michaił Bułhakow, Günter Grass, Milan Kundera. Do tego nurtu w literaturze polskiej bywa zaliczana noblistka, Olga Tokarczuk, autorka takich książek jak: Prawiek i inne czasy, Podróż ludzi księgi, Dom dzienny, dom nocny.
Realizm magiczny w filmie
W kinie stosuje się trzy sposoby rozumienia i realizacji terminu „realizm magiczny”: jako adaptację literatury tego nurtu, jako odmianę kina autorskiego (m.in. poprzez ukazanie ojczyzny prywatnej) oraz jako posługiwanie się odrealnieniami. Przykładami filmów z nurtu realizmu magicznego są Amelia w reżyserii Jean‑Pierre’a Jeuneta, Dogville Larsa von Triera (z odniesieniami do biblijnych miast, Sodomy i Gomory), Czas Cyganów Emira Kusturicy, Źródło Darrena Aronofskiego czy Labirynt fauna Guillermo del Toro. Realizmem magicznym przesycony jest także film Federica Felliniego La strada, który określany jest mianem moralitetumoralitetu. W Polsce natomiast taka tendencja estetyczna najpełniej reprezentowana jest przez twórczość Jana Jakuba Kolskiego.
Realizm magiczny w kinie to przede wszystkim tworzenie pewnej aury, nastroju tajemniczości i cudów w miejscach odgrodzonych od świata, na peryferiach, na wsiach. Wątki fantastyczne powodują, iż fabuła jest urozmaicona i nasycona „cudownością”. Czas płynie swoim rytmem, niekiedy się zatrzymuje, wymyka logicznym wytłumaczeniom. Prawdy moralne, odwieczne prawo natury, ludzkie postawy i ułomności reprezentowane są przez charakterystycznych bohaterów. Realizm magiczny to nurt, który uznaje moc sprawczą wiary za nieunikniony czynnik tworzący rzeczywistość.
Orbis interior i orbis exterior
Oba te terminy pochodzą z antropologiiantropologii kultury i odnoszą się do przestrzeni, w której funkcjonuje człowiek. Orbis interior to przestrzeń wewnętrzna, przestrzeń swojskości, spokoju, poczucia harmonii i bezpieczeństwa, przestrzeń rodziny i bliskich. Utożsamia się ją z domem, a w kulturach ludowych z własną wsią. Natomiast orbis exterior to przestrzeń zewnętrzna, niepewna, niebezpieczna, tajemnicza, dzika, może nawet wroga. Utożsamiana z tym, co znajduje się poza domem lub wsią. Łatwo zauważyć ten podział w filmie Kolskiego. Kiedy Jańcio spędza czas z Weronką (ta przecież zachodzi w upragnioną ciążę) we własnej wsi, wszystko w jego życiu się układa, jest szczęśliwy. Rodzina, jaką tworzy, daje mu bezpieczeństwo, spokój i ukojenie. Kiedy jednak wychodzi poza świat mu znany, od razu spotyka Stygmę i jego życie staje się coraz bardziej puste, tylko pozornie szczęśliwe, a w rzeczywistości nijakie. Powrót Jańcia do domu to nie tylko powrót syna marnotrawnego. To także powrót do przestrzeni oswojonej, przyjaznej, do wszystkiego tego, co nazywamy korzeniami.
Kontekst biblijny
Woda, jak wspomina Słownik mitów i tradycji kultury Władysława Kopalińskiego, ma według teorii filozofa jońskiego, Talesa z Miletu, ogromne znaczenie. Wszystko bowiem powstało z wody i składa się z wody
. Mitologia grecka już przed Talesem uważała Okeanosa i Tetydę za rodziców rzeczy, on jednak uzasadniał swoją teorię obserwacją, że wszystko, co żywe, żyje wilgocią, a martwe schnie, woda zatem jest życiodajna. [...] Woda zmywa brud i grzech, oczyszczała stykających się ze śmiercią i ze zmarłymi
. W religii chrześcijańskiej chrzest uznawany jest za symbol oczyszczenia, odrodzenie, włączenie w nurt wiary i wydarzenie mające moc zbawczą.
Słownik
(gr. anthropos – człowiek + logos – nauka) – interdyscyplinarna dziedzina nauki na pograniczu nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych. Bada m.in. społeczności pierwotne, ich wierzenia i rytuały, funkcjonowanie ludzi w społeczeństwie, a także znaczenie kultury w życiu człowieka, analizuje jej poszczególne elementy, takie jak wartości, zwyczaje, symbole, idee