Miejsce krajobrazu leśnego w typologii krajobrazu

Krajobrazem nazywamy postrzeganą przez ludzi przestrzeń, zawierającą elementy przyrodnicze lub wytwory cywilizacji, ukształtowaną w wyniku działania czynników naturalnych lub działalności człowieka (Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. 2003, nr 80, poz. 717 z późn. zm.).

Krajobrazy podlegają klasyfikacji w oparciu o pokrycie i rzeźbę terenu. Według Chmielewskiego i innych (2015) wyróżnia się trzy grupy typów krajobrazu:

A. krajobrazy przyrodnicze – kulturowo (zazwyczaj ekstensywnie) użytkowane, funkcjonujące głównie w wyniku działania procesów naturalnych, jedynie w różnym stopniu modyfikowanych przez działalność człowieka;

B. krajobrazy przyrodniczo‑kulturowe – ukształtowane w wyniku wspólnego działania procesów naturalnych oraz świadomych modyfikacji form pokrycia terenu i struktury przestrzennej przez człowieka;

C. krajobrazy kulturowe – struktura i funkcja są w pełni ukształtowane przez działalność ludzką.

Według tej klasyfikacji krajobrazy leśne to typ należący do grupy A – krajobrazów przyrodniczych. Typ krajobrazów leśnych dzieli się na następujące podtypy:

a) z przewagą siedlisk borowych, w których tło krajobrazowe tworzą lasy siedlisk: bór suchy, bór wilgotny, bór mieszany świeży i wilgotny, bór mieszany wyżynny, górski i wysokogórski;

b) z przewagą siedlisk lasowych, w których tło krajobrazowe tworzą lasy siedlisk: las wilgotny i świeży, las mieszany wilgotny i świeży, las mieszany wyżynny i górski, las wyżynny, las górski;

c) z przewagą siedlisk łęgowych, bagiennych i olsowych, w których tło krajobrazowe tworzą lasy siedlisk: bór bagienny, bór mieszany bagienny, las mieszany bagienny, ols, las łęgowy, ols jesionowy, ols jesionowy wyżynny i górski, las łęgowy górski, bór górski bagienny.

Ponadto do krajobrazów leśnych zaliczyć można również podtypy krajobrazów leśno‑osadniczych o charakterze willowym, czyli duże (najczęściej powyżej 100 ha) kompleksy zabudowy willowej w otoczeniu leśnym, najczęściej trwale zamieszkałe, bez zabudowy towarzyszącej. Podtyp ten należy do typu krajobrazów podmiejskich i rezydencjonalnych w grupie B – krajobrazów przyrodniczo‑kulturowych.

Krajobraz leśny rozumiany jest jako przestrzenny układ elementów przyrodniczych, do których należy zaliczyć:

• roślinność (drzewa, krzewy, runo);

• rzeźbę terenu;

• wody powierzchniowe;

• elementy będące wynikiem działalności człowieka: drogi, szlaki zrywkowe, linie energetyczne, infrastrukturę turystyczno‑rekreacyjną, obiekty kultu religijnego, pomniki historii itp.

Krajobraz leśny to nie tylko powierzchnie leśne, ale również zadrzewienia.

O walorach estetyczno‑krajobrazowych lasu decydują:

• przebieg granicy polno‑leśnej;

• zróżnicowanie architektury wnętrza lasu (kolorystyka, wymiary drzew, ciekawe formy pni i koron);

• występowanie zbiorników wodnych;

• występowanie polan;

• przerzedzenia lasu;

• ciekawa fauna i flora.

Lasy w Polsce

Polska należy do europejskiej czołówki pod względem powierzchni lasów. Obecnie wynosi ona ponad 9,2 mln ha, co odpowiada lesistościlesistośćlesistości 29,6%. Rozmieszczenie lasów w Polsce pokazuje rycina 1.

R1KgvL1wvbU67

Ilustracja przedstawia rozmieszczenie lasów w Polsce z podziałem na liściaste, iglaste, mieszane oraz lasy i roślinność krzewiastą w stanie zmian. Lasy liściaste występują na praktycznie całej powierzchni Polski. Największe skupisko lasów iglastych występuje w północnej części Polski. Lasy mieszane – cała powierzchnia kraju, najwięcej na południu oraz wschodzie. Lasy i roślinność krzewiasta w stanie zmian – najwięcej w okolicach PN Bory Tucholskie.

Lesistością nazywa się wskaźnik powstający ze stosunku powierzchni lasów do całkowitej powierzchni danej jednostki, np. kraju. Od 1945 roku lesistość Polski zwiększyła się z 21% do 29,6% i stale rośnie (według danych Głównego Urzędu Statystycznego z grudnia 2018 r.). Według Krajowego programu zwiększania lesistości w 2050 roku lesistość Polski ma wynosić 33%. W Polsce w lasach żyje około 65% gatunków roślin, zwierząt i grzybów. Najczęściej występują w nich drzewostany w wieku od 40 do 80 lat, a przeciętny wiek lasu wynosi 60 lat. Drzewostany powyżej 100 lat zajmują w lasach państwowych 13% powierzchni, a w lasach prywatnych 3,6%.

Jednym z najgęściej pokrytych lasami i najbogatszych przyrodniczo obszarów Unii Europejskiej jest wschodnia część polskich Karpat i ich pogórza. Lasy zarządzane przez nadleśnictwa RDLP w Krośnie należą do najbardziej zasobnych, ale też mających największy udział drzewostanów ponadstuletnich oraz gatunków liściastych. Przodują pod względem liczebności cennych gatunków roślin, grzybów i zwierząt (w tym: niedźwiedzia, rysia, żbika, żubra, wilka). Symbolicznie wiek lasów na tym obszarze pokazuje infografika na rycinie 2.

R1RYdIHBpdlmt

Infografika przedstawia wycinek mapy Polski z fragmentem Karpat. Przedstawia ona informacje na temat średniego wieku drzew ”kiedyś i dziś”. W Rymanowie w 1979 roku wynosił on 57 lat, a w 2019 – 84 lata. W Lesku w 1976 roku 58 lat, a w 2019 – 85 lat. W Birczy w 1967 roku 53 lata, a w 2017 – 87. W Ustrzykach Dolnych w 1979 roku 50 lat, a w 2019 – 79 lat. W Komańczy w 1953 roku – 58 lat, a w 2016 – 85. W Baligrodzie w 1966 roku – 56 lat, a w 2016 - 86. W Lutowiskach w 1975 roku – 68 lat, a w 2015 – 76. W Cisnej w 1971 roku – 73 lata, a w 2016 – 80 lat. W Struposianach w 1961 roku – 71 lat, a w 2015 – 84 lata.

Lasy rosną w naszym kraju na glebach najsłabszych, co ma odzwierciedlenie w rozmieszczeniu typów siedliskowych lasu. Obecnie 50% powierzchni lasów zajmują siedliska borowe, na pozostałych obszarach występują siedliska głównie mieszane. Natomiast siedliska wyżynne zajmują łącznie 6,6% powierzchni lasów, a górskie - 8,6% powierzchni. 

Na terenach nizinnych i wyżynnych najczęściej występuje sosna, a w górach przeważa świerk w części zachodniej oraz świerk z bukiem we wschodniej. Dominacja sosny wiąże się ze sposobem prowadzenia gospodarki leśnej w przeszłości, czyli z monokulturąmonokultura leśnamonokulturą (uprawą jednego gatunku), spowodowaną rozwojem przemysłu, który wykorzystywał drewno. Jej konsekwencją okazała się niska odporność tych drzew na czynniki klimatyczne oraz szkodniki. Obecnie leśnicy dostosowują skład gatunkowy drzewostanu do naturalnego siedliska danego terenu, co skutkuje wzrostem udziału innych gatunków, głównie liściastych. Należą do nich: dęby, jesiony, klony, jawory, wiązy, ale także brzozy, buki, olchy, topole, graby, osiki, lipy i wierzby.

Ochrona krajobrazów leśnych

Środowisko i krajobrazy leśne chronione są na wiele sposobów. Należą do nich (dane według GUS):

• parki narodowe – obszary wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha; celem tworzenia parków narodowych jest nie tylko zachowanie różnorodności biologicznej, przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych na obszarze objętym ich granicami, ale także odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów; sumarycznie w Polsce zajmują one powierzchnię 315 107 ha (stan na 2018 r.), nie wszystkie jednak mają charakter leśny (tab. 1);

• rezerwaty przyrody – wydzielone obszary o szczególnych wartościach przyrodniczych, zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym; w Polsce znajduje się 1285 rezerwatów zlokalizowanych na gruntach leśnych, zajmują one powierzchnię 106 tys. ha;

• pomniki przyrody – zwykle pojedyncze okazy przyrody ożywionej bądź nieożywionej, w 2019 r. na gruntach leśnych było 11 314 pomników przyrody, z czego 9000 stanowiły pojedyncze drzewa, a 1380 grupy drzew;

• parki krajobrazowe – tworzy się na terenach o wyjątkowych walorach przyrodniczych i krajobrazowych; leśne parki krajobrazowe zajmują ponad 1,3 mln ha (stan na 2018 r.);

• strefy ochronne – zostały utworzone w celu ochrony ostoi i stanowisk roślin lub grzybów objętych ochroną gatunkową lub ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwierząt objętych ochroną gatunkową; w lasach państwowych utworzono 3893 stref ochronnych wokół chronionych gatunków, o łącznym areale wynoszącym 154 938 ha; strefy utworzono w celu ochrony ostoi ptaków (3344), ssaków (6), gadów (113), owadów (22), roślin (5), porostów (402) i innych (1);

• użytki ekologiczne – zwykle obiekty o niewielkiej powierzchni, małe oczka wodne, śródpolne kępy drzew i krzewów, torfowiska, bagna i wydmy; to pozostałości ekosystemów mające znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej; obecnie na gruntach leśnych znajduje się ich ponad 8000 o powierzchni ponad 29 500 ha; 55 400 ha (stan na 2019 r.);

• ochrona gatunkowa – dotyczy najcenniejszych, unikatowych i rzadkich przedstawicieli flory i fauny, około 65% gatunków dzikiej flory i fauny Polski to gatunki leśne.

Obecnie w Polsce mamy 23 parki narodowe, ale nie wszystkie chronią krajobraz leśny (tab. 1). Zapoznaj się z ich położeniem na podstawie materiału GDOŚ lub lekcji „Ochrona środowiska w Polsce” oraz lekcji „Formy ochrony przyrody”.

RENBv9J0n3rZr

Ilustracja przedstawia mapę Polski, zaznaczone są na niej parki narodowe. Są to kolejno (idąc od lewej do prawej pasami poziomo): Woliński PN, Słowiński PN, PN Bory Tucholskie, Wigierski PN, Biebrzański PN, PN Ujście Warty, Drawieński PN, Wielkopolski PN, Kampinoski PN, Narwiański PN, Białowieski PN, Karkonoski PN, PN Gór Stołowych, Świętokrzyski PN, Poleski PN, Roztoczański PN, Ojcowski PN, Babigórski PN, Gorczański PN, Magurski PN, Pieniński PN, Bieszczadzki PN.

RUtVDj6SEghRr

Ilustracja przedstawia łąkę w Biebrzańskim PN. Rosną na niej rośliny jak forb posiadająca żółte drobne kwiaty, krwawnica pospolita o fioletowym kolorze oraz łomka zachodnia o liściach jak trawa. Widoczne są dwa wielkie krzewy, w oddali na horyzoncie las.

R1Cu1v8mjNusl

Ilustracja przedstawia drogę leśną w Kampinoskim PN. Widoczne są drzewa iglaste, zachodzące słońce przebija się między nimi tworząc jesienną aurę.

RGdVJPatHbRlS

Ilustracja przedstawia pustynię w Słowińskim PN. Przez piasek przebijają pojedyncze trawy, rośliny. Widoczne są usypane górki w niektórych miejscach.

W lasach prowadzi się również inną działalność ochronną – reintrodukcjęreintrodukcjareintrodukcję, czyli zasiedlenie miejsc przez wybrane gatunki zwierząt i roślin, które wyginęły na danym obszarze, np. żubry w Białowieskim PN, oraz restytucjęrestytucjarestytucję, czyli zasiedlanie danych miejsc przez gatunki zagrożone wyginięciem. Należą do nich: cisy, sudeckie jodły, jarzęby brekinia, cietrzewie, głuszce.

RR0n5b5lH8k75

Ilustracja przedstawia zdjęcie żubra w Białowieskim PN. Ma on ubarwienie koloru brązowego, ostre rogi, mocne nogi i ogon.

R118WVvaDnhje

Ilustracja przedstawia restytucję (zasiedlanie danych miejsc przez gatunki zagrożone wyginięciem) raka w Zaborskim Parku Krajobrazowym. Znajdują się one w przepuszczalnej skrzyni zanurzonej w wodzie, gdzie mają szansę się rozmnażać i rozwijać.

Jednym z najciekawszych obszarów leśnych w Polsce jest Puszcza Białowieska. Dzięki niej dęby i świerki z Podlasia docierały niegdyś do całej Europy. Na zdjęciu widoczne są torfowiska wraz z niedostępnym, nawydmowym lasem (A) w pobliżu wsi Babia Góra w północnej części puszczy. Po lewej stronie zdjęcia widać Zalew Siemianówka, który powstał na Narwi w latach 90. XX wieku. Zalał on między innymi wieś Łuka, której ślady widać na zdjęciu lotniczym (B). Zastanawiający jest fakt niezarastania śródleśnych łąk (C), a jednocześnie intensywnego procesu sukcesji roślinności leśnej na torfowisku (D).

R1L6GBNGVtvGp

Ilustracja przedstawia zdjęcie satelitarne na Puszczę Białowieską, zwaną „leśnym sercem Polski”. Są na nim widoczne duże obszary leśne, ale też pola uprawne, rzeki, łąki.

Zaburzenia krajobrazu leśnego

Krajobrazy leśne to nie tylko liczne gatunki drzew i innych roślin, to nie tylko ochrona zwierząt i ostoje ptaków, ale to również działalność „hydrotechniczna” bobrów (ryc. 4). Na obrzeżach Puszczy Białowieskiej w okolicach wsi Masiewo osiadło się kilka ich rodzin. Na poniższej rycinie widoczne jest rozlewisko w postaci jasnej plamy (A), które powstało na skutek podpiętrzenia wód cieku przez bobrową tamę (B). Mleczna barwa wody powstała na skutek zabarwienia jej przez drobne pyły ilaste, w które bogate są gleby Puszczy Białowieskiej.

R1VnYihZTKGbk

Zdjęcie satelitarne przedstawia tamę bobrową w Puszczy Białowieskiej. Jest to wielki jasny obszar działalności tych zwierząt na terenach podmokłych. Wokół widoczne są rozległe skupiska leśne.

Zdarza się, że krajobraz leśny zostaje nagle zaburzony przez katastrofalne w skutkach zjawiska pogodowe. Przykład został pokazany na rycinie 5. Pochodzi on z okolic Częstochowy, gdzie 20 lipca 2007 roku przeszła fala potężnych trąb powietrznych. W ich wyniku w kilku wioskach (m.in. Huby, Skrzydlów) powstały duże zniszczenia, które objęły zasięgiem kilkanaście hektarów lasu. Dla porównania, w Puszczy Piskiej w 2002 r. zniszczenia szacowano na kilkanaście tysięcy hektarów lasu w pasie o szerokości do 15 km i na długości ponad 100 km. Drzewa, które poddały się sile wiatru, a ich pnie pękły lub zostały skręcone, nazywamy wiatrołomamiwiatrołomywiatrołomami. Na rycinie 5 należy do nich większość leżących sosen, w odróżnieniu od wiatrowałówwiatrowaływiatrowałów. Na zdjęciu tym widocznych jest kilka jasnych pni brzóz z korzeniami (A). Mała szerokość pasa zniszczeń oraz wielokierunkowe ułożenie wiatrołomów (B – C) oznacza, że mieliśmy do czynienia z wiatrem wirowym w trąbie powietrznej, a nie prostoliniowym.

R1ds7IcqBra5F

Zdjęcie satelitarne przedstawia zbliżenie na wiatrołomy, czyli drzewa połamane silnym wiatrem w Skrzydłowie.

Zagrożenia w lasach wiążą się nie tylko z działalnością zwierząt czy ze zjawiskami atmosferycznymi, lecz pochodzą także ze strony samego lasu, a dokładniej żyjącego w nim kornika. Przykładowo Beskidy dotknięte są masowym zamieraniem świerka. Na obszarze przedstawionym na rycinie 6 widać różne fazy zamierania i regeneracji lasu na południowej części Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim. Ciemnozielone powierzchnie (o drobnoziarnistej strukturze) to zdrowe świerczyny. Natomiast szare powierzchnie (o podobnej strukturze) tworzą martwe stojące drzewa (C), z kolei szare powierzchnie o przeważnie gładkiej strukturze to rejony, z których martwe drzewa zostały usunięte. Natomiast powierzchnie o gładkiej, drobnoziarnistej strukturze i barwie zielonej to miejsca, w których następuje powolna regeneracja lasu. Ponadto na poniższej rycinie widać jasnozielone drzewostany bukowe, które są bardziej odporne od drzewostanów świerkowych i dlatego pozostały zdrowe. Dodatkowo widać na zdjęciu pastwiska – Halę Baranią (D), obszar, który kilkanaście lat temu otoczony był przez lasy. Jasna plamka na grzbiecie (A) to szczyt Baraniej Góry (1220 m n.p.m.), a w punkcie (B) leży skrzyżowanie dwóch szlaków turystycznych.

RzgUlZDwqFyZy

Ilustracja przedstawia zdjęcie satelitarne na krajobraz Beskidu Śląskiego, widoczne są na nim lasy, pola, łąki, nieregularno biegnące drogi.

R1QLH3vk72mNb

Zdjęcie przedstawia zdjęcie konara drzewa w Puszczy Białowieskiej, który został zjedzony w środku przez kornika drukarza. Jest on cały pusty w środku, leży pokryty mchem w poszyciu leśnym.

Wyznaczanie granicy lasu

Bardzo ważną metodą w badaniu lasów jest wyznaczanie jego granicy, gdyż linia zasięgu nie tylko dokumentuje stan obecny czy archiwalny, ale także dynamikę zmian na przestrzeni lat. Dzięki wykorzystaniu danych ze skanowania laserowego możliwe jest precyzyjne i automatyczne oddzielenie obszarów porośniętych drzewami, spełniających przyjęte kryteria lasu, od tych wchodzących w skład zadrzewień (ryc. 7).

RkUJfXIrrAX6M

Zdjęcie satelitarne przedstawia sposób wyznaczania granic leśnych, są one zaznaczone żółtą linią. Obejmują duże skupisko lasu jak i mniejsze i malutkie jego części, porozrzucane nieregularnie nawet kilka kilometrów dalej.

Bardzo wyraźnie granica ta zaznacza się w krajobrazie leśnym Bieszczad (ryc. 8). Widocznym na rycinie 8 grzbietem przechodzi polsko‑ukraińska granica państwowa. Mniej więcej w środku pasa połoninpołoninapołonin znajduje się szczyt Rozsypaniec (1212 m n.p.m.). Stoki porastają lasy bukowe. Bieszczadzkie połoniny były w przeszłości użytkowane jako sezonowe pastwiska, a kilkusetletni wypas został wstrzymany w latach 40. XX wieku. Wyraźna granica wiąże się z gatunkiem drzew tam dominujących. Buk jest bowiem drzewem, które z trudem kolonizuje zespoły trawiaste połonin. Widać także wyraźnie (ciemnozielona barwa oraz gruboziarnista struktura), iż na połoninach zaznacza się obecność pojedynczego świerka (stożkowate cienie). Świerk bowiem jest gatunkiem, który obsiewa się najszybciej na odsłoniętych połaciach połonin. 

R1BVft54lOwZz

Zdjęcie satelitarne przedstawia zbliżenie na lasy i łąki w pasie połonin w Bieszczadach.

Słownik