Z Korsyki przez Włochy i Egipt po władzę

Pięć ostatnich lat rewolucji francuskiej (1789–1799) to rządy tzw. dyrektoriatu. Nastąpiły one po obaleniu jakobinówjakobinijakobinów z Robespierre’em na czele, a zakończył je zamach stanu Napoleona Bonaparte.

RvhwkbgNxl3Pm

Ilustracja przedstawia plac. Na pierwszym planie znajduje się armia francuska w niebieskich mundurach. W rękach trzymają broń. Z lewej strony jest kolumna a przy niej żołnierze z armatą. W tle na podwyższeniu znajduje się szubienica. Na platformie są ludzie. Przed nią na ziemi leży mężczyzna. Dalej są powozy wypełnione ludźmi. W tle są zabudowania miasta.

Ten niezwykle zdolny i wszechstronnie wykształcony Korsykanin wywodził się ze szlacheckiej rodziny pochodzenia włoskiego (do końca życia nie wyzbył się akcentu). Z francuskimi siłami rewolucyjnymi związał się w 1794 roku (początkowo wcale nie był zwolennikiem przewrotu). Wsławił się podczas tłumienia rojalistycznego buntu w Tulonie (w czasie walk został ranny w udo), co zaowocowało mianowaniem go w wieku 24 lat na stopień generała. Po upadku rządów jakobinów trafił nawet na krótko do więzienia, co w czasach rewolucji nie było niczym wyjątkowym.

R1JPwQbEENZ5o

Obraz przedstawia Napoleona. Znajduje się on z lewej strony. Siedzi w mundurze na brązowym koniu. Z prawej strony jest głowa Sfinksa. Wszędzie wokół jest pusta piaszczysta przestrzeń. W tle są wydmy.

W 1796 roku Napoleon stanął na czele armii francuskiej we Włoszech, gdzie odniósł  wiele ważnych zwycięstw i doprowadził do zawarcia korzystnego układu pokojowego z Austrią w Campo Formio. Następnie, w 1798 roku ruszył z kampanią egipską. Opanowanie kraju nad Nilem oznaczało wówczas osłabienie ekonomicznej pozycji wrogiej Anglii. Bonaparte zwyciężył w Egipcie i triumfalnie wkroczył do Kairu, ale jednocześnie Francuzi musieli uznać dominację „Wyspiarzy” na morzu, przegrywając bitwę w zatoce Abukir (przy ujściu Nilu). W wyprawie oprócz 38 tys. marynarzy i żołnierzy francuskich, wzięło też 175 uczonych oraz artystów, którzy badali kulturę i historię starożytnego Egiptu, odkrywając ją dla Europejczyków na nowo.

Po powrocie z Afryki w 1799 roku Napoleon stanął na czele przewrotu, w wyniku którego obalono dyrektoriat i przejął władzę w państwie jako pierwszy konsul.

Zamach stanu

R1XDqalj5vTnD1

Ilustracja przedstawia ulicę. Na jej środku znajduje się mężczyzna w zielonym fraku. W wyciągniętej dłoni trzyma kapelusz. Przed nim leży powalony mężczyzna. Z prawej strony jest przewrócona armata. Obok tłoczą się ludzie w pozycjach strzeleckich. Trzymają broń. W tle jest tłum ludzi. Po obu stronach ulicy są ściśnięte budynki.

Sytuacja we Francji w schyłkowym okresie dyrektoriatu była fatalna. Wszechobecna korupcja i niekompetencja rządzących, brak sukcesów w wojnie z koalicją (Anglia, Austria, Turcja i Portugalia), blokada morska, powstania zwolenników monarchii w Prowansji i Wandei, sprawiły, że zamach stanu wydawał się jednym ze sposobów na wyjście z kręgu niemocy.

Wedle pierwotnego pomysłu księdza Emmanuela Sieyèsa Napoleon, który karierą wojskową zdobył sobie autorytet paryżan, miał jedynie wesprzeć militarnie spiskowców. Jednak z powodu śmierci generała Barthélemy‑Catherine’a Joubert’a, poległego w bitwie z wojskami austriacko‑rosyjskimi pod Novi, to Bonaparte, przy wsparciu ministra spraw zagranicznych Charles’a Talleyranda stał się główną postacią nadchodzących wydarzeń.

Przejmowanie władzy rozpoczęło się 18 brumaire’abrumairebrumaire’a roku VIII (według wciąż obowiązującego kalendarza rewolucyjnegokalendarz rewolucyjnykalendarza rewolucyjnego), czyli 9 listopada 1799 roku. Napoleon przekonał korpus oficerski do swoich racji i złożenia mu przysięgi wierności. Do dymisji tego dnia dobrowolnie podali się dwaj z pięciu członków dyrektoriatu: Pierre Roger Ducos i jeden z inicjatorów spisku - Emmanuel Sieyès. Następnego dnia przekupstwem i groźbami zmuszono pozostałych trzech do rezygnacji. Władze państwowe przestały istnieć. Powstała próżnia we władzy. Napoleonowi udało się płomiennym przemówieniem przekonać większość Rady StarszychRada StarszychRady Starszych, jednak w Radzie PięciusetRada PięciusetRadzie Pięciuset nie poszło już tak dobrze i pod osłoną grenadierów musiał uciekać z sali obrad w Saint‑Cloud. Dopiero, gdy wdarło się tam wojsko i wygoniło przeciwników Bonapartego, pozostała, przychylna mu grupa ok. 50 członków Rady przegłosowała odpowiednie ustawy, mianując Ducosa, Sieyèsa i Napoleona tymczasowymi konsulami.

Rl3HFUAQBiBFm

Obraz przedstawia Napoleona Bonaparte. Stoi on na środku obrazu. Ma czarny mundur oraz białe spodnie. Jest otoczony przez gestykulujących w jego stronę mężczyzn w pomarańczowych pelerynach. Za nimi jest podwyższenie z balkonem. Stoją na nim mężczyźni pochylający się w stronę Napoleona. Z lewej strony są strażnicy unoszący broń. W tle są okna a pomiędzy nimi ozdobne kolumny.

Podczas przemówienia Napoleona do Rady Pięciuset 10 listopada 1799 roku doszło do zamieszek. Przeciwnicy krzyczeli „Precz z tyranem!”, „Wyjąć go spod prawa!”. Wówczas Napoleon wraz z bratem Lucjanem Bonaparte, przewodniczącym Rady, odegrali teatralną scenę: Lucjan wymierzył szpadą w Napoleona, mówiąc, że gdyby chciał sięgnąć po władzę, osobiście by go zabił. Wykrzykiwał przy tym, że większość deputowanych Rady Pięciuset zostało sterroryzowanych przez garstkę „fanatyków na angielskim żołdzie”. W końcu do sali wdarło się wojsko pod wodzą marszałka Joachima Murata i rozpędziło przeciwników Bonapartego. Lucjan mógł bez przeszkód zwołać posiedzenie (zebrał ok. 50 członków Rady) i przegłosować pożądane przez spiskowców ustawy.

Konsulat – nowa władza

RD7XpdNtdNcag1

Ilustracja przedstawia trzech konsulów. Mężczyzna w środku ma czarne opadające na czoło włosy a przez pierś na ukos od prawego ramienia ma przewieszony pas materiału. Mężczyźni po prawej i po lewej mają białe włosy skręcone w loki na końcach. Wszyscy trzej są ubrani w czerwone płaszcze z odgiętymi kołnierzami ze złotymi wzorami. Pod płaszczem mają białe koszule a wokół szyi grube, czarne kołnierze.

Dnia 13 grudnia 1799 roku przyjęto nową konstytucję. Na jej mocy władzę wykonawczą otrzymali trzej konsulowiekonsulatkonsulowie, mianowani na 10‑letnią kadencję. Władza ustawodawcza została osłabiona: projekty uchwał zgłaszał pierwszy konsul po konsultacji z pozostałymi, następnie trafiały one do Rady Stanu, potem do Trybunatu, na końcu przegłosowywała je trzecia izba, zwana Ciałem Prawodawczym. Senat zaś czuwał nad zgodnością ustaw z konstytucją. Jego członków mianował dożywotnio pierwszy konsul.

RT2ntKguvIw6Q1

Ilustracja przedstawia stronę tytułową Kodeksu Napoleona. Na górnej części strony znajduje się tekst. Niżej jest odbita pieczęć oraz wydrukowany rysunek przedstawiający kobietę siedzącą na tronie. Trzyma ona w prawej dłoni wagę a lewym łokciem opiera się o kamienny kodeks. Poniżej jest data.

Ze zwyczajami republikańskimi zerwano też w stworzonych przez rewolucyjne ustawodawstwo departamentach i niższych jednostkach administracji, gdzie urzędnicy pochodzili z nominacji. Powstał sprawny aparat państwowy, tzw. centralizmcentralizmcentralizm, który do dziś cechuje ustrój polityczny Francji. Powołano też tajną policję, kontrolującą obywateli.

W 1801 r. zniesiono Konstytucję cywilną duchowieństwa i zawarto konkordatukonkordatkonkordatu ze Stolicą Apostolską, zaś cztery lata później przywrócono kalendarz gregoriański. Jednocześnie ogłoszono amnestię i zaproszono emigrantów do powrotu, co dało monarchistom nadzieję na restaurację ancien régime'uancien régimeancien régime'u.

W 1804 roku wprowadzono prawo cywilne, zwane KodeksemkodeksKodeksem Napoleona, które utrzymało wolność zawierania umów oraz równość wobec prawa i zniesienie przywilejów stanowych, laicyzację, a także nienaruszalność własności.

Reformy Napoleona

Dzięki skupieniu władzy w swoich rękach Napoleon — jako pierwszy konsul i naczelny wódz — samodzielnie prowadził politykę zagraniczną. Po zwycięstwie nad Austriakami pod Marengo w Piemoncie, zawarł w lutym 1800 roku traktat pokojowy w Lunéville. Austria zmuszona była uznać podboje francuskie we Włoszech oraz granicę na Renie. Kończąc wojnę z II koalicją Napoleon podpisał też w marcu 1802 roku w Amiens pokój z Wielką Brytanią, odzyskując kilka kolonii w zamian za zrzeczenie się praw do Egiptu. Rok później zdecydował się na sprzedaż Stanom Zjednoczonym za 15 milionów dolarów liczącego ponad 2 miliony kilometrów kwadratowych terytorium Luizjany (przewidywał trudności z utrzymaniem tak wielkiego obszaru i chciał się skupić na sprawach europejskich).

W polityce wewnętrznej Napoleon najpierw uporządkował sprawy legislacyjne – w tym celu wprowadził w grudniu 1802 roku nową konstytucję, która nadała mu stanowisko konsula dożywotniego z prawem wyznaczenia następcy, a następnie zajął się reformami. Wprowadził po raz pierwszy na świecie obowiązek nieodpłatnej nauki w szkołach publicznych dla wszystkich, niezależnie od klasy społecznej i płci. Nadał nowe uprawnienia sędziom, którzy sprawniej zwalczali fałszerstwa, korupcję czy rozboje, co doprowadziło do wzrostu poczucia bezpieczeństwa obywateli. Unowocześnił pobór podatków poprzez zmianę organizacji urzędów skarbowych, wprowadził też podatki pośrednie od soli, tytoniu i alkoholi. Zasiliło to kasę państwa i sprawiło, że możliwe stało się np. wypłacanie rent.

W celu dalszego wzmocnienia swej władzy i prestiżu Napoleon zorganizował ogólnokrajowy plebiscyt, w wyniku którego 18 maja 1804 roku został ogłoszony cesarzem Francuzów. Do oficjalnej koronacji doszło 2 grudnia 1804 roku. Na ceremonię przybył z Rzymu papież Pius VII i odprawił mszę w katedrze Notre‑Dame w Paryżu. Po papieskim błogosławieństwie, wbrew dotychczasowemu zwyczajowi, Napoleon wziął koronę z rąk papieża i sam nałożył sobie na głowę. Miało to symbolizować pełnię i niezależność jego władzy oraz podkreślić, że wszystko, czego dokonał, zawdzięcza samemu sobie. Uzupełnieniem tej uroczystości była koronacja Napoleona na króla Włoch, która odbyła się 26 maja 1805 roku w katedrze w Mediolanie.

Podboje i zmierzch potęgi

Jako cesarz Napoleon początkowo kroczył od zwycięstwa do zwycięstwa. W 1805 roku pokonał w tzw. bitwie trzech cesarzy Austriaków i Rosjan (w rzeczywistości na polu walki obecnych było tylko dwóch przywódców: Napoleon i car rosyjski Aleksander I). W 1806 r. zwyciężył Prusaków pod Jeną i Auerstedt. Francuzi zajęli Berlin, a następnie wkroczyli na ziemie polskie (rok później, w 1807 r., powstało Księstwo Warszawskie, które dawało nadzieje na pełną niepodległość Polski). Wojska francuskie stłumiły też powstanie w Hiszpanii, gdzie na tronie zasiadał brat Napoleona, Józef Bonaparte. Jednak najważniejsza z kampanii „Boga wojny”, jak go nazwał Adam Mickiewicz, nie powiodła się. Armia licząca 600 tys. żołnierzy (w tym 100 tys. Polaków) przegrała nie tyle z Rosjanami (wszak zdobyli Moskwę), co z rosyjskim mrozem.

RC7Ih0WAY63Tj

Mapa przedstawia Afrykę. Na południowy zachód od Zatoki Gwinejskiej, na wysokości Angoli i Namibii znajduje się Wyspa Świętej Heleny.

W październiku 1813 r. pod Lipskiem Napoleon poniósł porażkę z połączonymi siłami Austrii, Prus, Rosji i Szwecji (w tej „bitwie narodów” poniósł śmierć książę Józef Poniatowski). Rok później Napoleon abdykował i został zesłany na wyspę Elbę u wybrzeża Italii. Wrócił w 1815 r., próbując odzyskać władzę, jednak porażka pod Waterloo przekreśliła te plany. Zmarł w 1821 r., osadzony na zagubionej na Oceanie Atlantyckim Wyspie Świętej Heleny, gdzie zesłali go najwięksi wrogowie – Anglicy.

Słownik

Słowa kluczowe

dyrektoriat, konsulat, Napoleon Bonaparte, oświecenie, rewolucja francuska, Kodeks Napoleona, konsulat, Republika Francuska, wojny napoleońskie, epoka napoleońska

Bibliografia

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 26, Legiony Dąbrowskiego. Europa w dobie wojen napoleońskich, oprac. J. Willaume, Warszawa 1960.

A. Roberts, Napoleon Wielki, Magnum, 2014.