Z Korsyki przez Włochy i Egipt po władzę

Pięć ostatnich lat rewolucji francuskiej (1789–1799) to rządy tzw. dyrektoriatu. Nastąpiły one po obaleniu jakobinówjakobinijakobinówRobespierre’em na czele, a zakończył je zamach stanu Napoleona Bonaparte.

RvhwkbgNxl3Pm
Rządy jakobinów cechował narastający terror, który skierowany był również przeciw najbliższym współpracownikom. Egzekucja przywódców jakobińskich 28 lipca 1794 roku, podczas której zgilotynowano samego Robespierre'a (na obrazie widać, jak siedzi w karecie, ubrany na brązowo, na głowie ma czarny kapelusz, a chustką ociera twarz).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ten niezwykle zdolny i wszechstronnie wykształcony Korsykanin wywodził się ze szlacheckiej rodziny pochodzenia włoskiego (do końca życia nie wyzbył się akcentu). Z francuskimi siłami rewolucyjnymi związał się w 1794 roku (początkowo wcale nie był zwolennikiem przewrotu). Wsławił się podczas tłumienia rojalistycznego buntu w Tulonie (w czasie walk został ranny w udo), co zaowocowało mianowaniem go w wieku 24 lat na stopień generała. Po upadku rządów jakobinów trafił nawet na krótko do więzienia, co w czasach rewolucji nie było niczym wyjątkowym.

R1JPwQbEENZ5o
Napoleon przed Sfinksem. Obraz Jeana‑Léona Gérôme’a z 1868 roku.
Wyjaśnij, dlaczego artysta zestawił Napoleona ze starożytnym posągiem. Co symbolizuje Sfinks?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W 1796 roku Napoleon stanął na czele armii francuskiej we Włoszech, gdzie odniósł  wiele ważnych zwycięstw i doprowadził do zawarcia korzystnego układu pokojowego z Austrią w Campo Formio. Następnie, w 1798 roku ruszył z kampanią egipską. Opanowanie kraju nad Nilem oznaczało wówczas osłabienie ekonomicznej pozycji wrogiej Anglii. Bonaparte zwyciężył w Egipcie i triumfalnie wkroczył do Kairu, ale jednocześnie Francuzi musieli uznać dominację „Wyspiarzy” na morzu, przegrywając bitwę w zatoce Abukir (przy ujściu Nilu). W wyprawie oprócz 38 tys. marynarzy i żołnierzy francuskich, wzięło też 175 uczonych oraz artystów, którzy badali kulturę i historię starożytnego Egiptu, odkrywając ją dla Europejczyków na nowo.

Po powrocie z Afryki w 1799 roku Napoleon stanął na czele przewrotu, w wyniku którego obalono dyrektoriat i przejął władzę w państwie jako pierwszy konsul.

Zamach stanu

R1XDqalj5vTnD1
Obraz Henri de La Rochejacquelein w boju o Cholet XIX‑wiecznego francuskiego malarza Paula‑Émile’a Boutigny’ego pokazuje walki podczas powstania wandejskiego. Był to masowy antyrewolucyjny zryw w zachodniej Francji trwający od 1793 roku. Jego bezpośrednią przyczyną było ogłoszenie przymusowego poboru do rewolucyjnego wojska oraz usuwanie księży katolickich, którzy odmawiali ślubowania na tzw. Konstytucję cywilną kleru (fr. clergé réfractaire). Rewolucjoniści krwawo rozprawili się z buntownikami (najmłodszym generałem wśród nich był Rochejaquelein). Przeciwko ludności cywilnej skierowano 12 tzw. „kolumn piekielnych” (fr. colonnes infernales), które systematycznie paliły wsie i miasta, eksterminując ich ludność. Jedną z metod egzekucji, stosowaną w miejscowościach nad Loarą było masowe zatapianie ludzi na barkach. Liczba ofiar represji wyniosła co najmniej 300 tysięcy osób. Krwawe stłumienie powstania przez wojska rewolucyjne uznawane jest za pierwszy nowożytny przykład ludobójstwa.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Sytuacja we Francji w schyłkowym okresie dyrektoriatu była fatalna. Wszechobecna korupcja i niekompetencja rządzących, brak sukcesów w wojnie z koalicją (Anglia, Austria, Turcja i Portugalia), blokada morska, powstania zwolenników monarchii w Prowansji i Wandei, sprawiły, że zamach stanu wydawał się jednym ze sposobów na wyjście z kręgu niemocy.

Wedle pierwotnego pomysłu księdza Emmanuela Sieyèsa Napoleon, który karierą wojskową zdobył sobie autorytet paryżan, miał jedynie wesprzeć militarnie spiskowców. Jednak z powodu śmierci generała Barthélemy‑Catherine’a Joubert’a, poległego w bitwie z wojskami austriacko‑rosyjskimi pod Novi, to Bonaparte, przy wsparciu ministra spraw zagranicznych Charles’a Talleyranda stał się główną postacią nadchodzących wydarzeń.

Przejmowanie władzy rozpoczęło się 18 brumaire’abrumairebrumaire’a roku VIII (według wciąż obowiązującego kalendarza rewolucyjnegokalendarz rewolucyjnykalendarza rewolucyjnego), czyli 9 listopada 1799 roku. Napoleon przekonał korpus oficerski do swoich racji i złożenia mu przysięgi wierności. Do dymisji tego dnia dobrowolnie podali się dwaj z pięciu członków dyrektoriatu: Pierre Roger Ducos i jeden z inicjatorów spisku - Emmanuel Sieyès. Następnego dnia przekupstwem i groźbami zmuszono pozostałych trzech do rezygnacji. Władze państwowe przestały istnieć. Powstała próżnia we władzy. Napoleonowi udało się płomiennym przemówieniem przekonać większość Rady StarszychRada StarszychRady Starszych, jednak w Radzie PięciusetRada PięciusetRadzie Pięciuset nie poszło już tak dobrze i pod osłoną grenadierów musiał uciekać z sali obrad w Saint‑Cloud. Dopiero, gdy wdarło się tam wojsko i wygoniło przeciwników Bonapartego, pozostała, przychylna mu grupa ok. 50 członków Rady przegłosowała odpowiednie ustawy, mianując Ducosa, Sieyèsa i Napoleona tymczasowymi konsulami.

Jesteście na wulkanie. Republika nie ma już rządu; dyrektoriat został rozwiązany, frakcje się miotają. Nadszedł czas decyzji. Wezwaliście mnie i moich towarzyszy broni, żebyśmy wsparli waszą mądrość, ale czas jest cenny. Musimy zdecydować. Wiem, że mówimy o Cezarze, o Cromwellu, jakby obecną chwilę można było porównać do wydarzeń z przeszłości. Ale tak nie jest, a ja pragnę jedynie bezpieczeństwa Republiki i chcę wspierać decyzje, jakie zamierzacie podjąć.

p1 Cytat za: fragment przemowy Napoleona do Rady Starszych 10 listopada 1799 roku. Źródło:  Andrew Roberts, Napoleon Wielki, Magnum, 2014, s. 230.
Rl3HFUAQBiBFm
Napoleon Bonaparte w sali posiedzeń Rady Pięciuset podczas zamachu stanu, 10 listopada 1799 roku.
Opisz, jakie emocje towarzyszą zebranym w sali.
Źródło: Francois Bouchot, 1840, olej na płótnie, 401 × 421 cm, Pałac wersalski, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Podczas przemówienia Napoleona do Rady Pięciuset 10 listopada 1799 roku doszło do zamieszek. Przeciwnicy krzyczeli „Precz z tyranem!”, „Wyjąć go spod prawa!”. Wówczas Napoleon wraz z bratem Lucjanem Bonaparte, przewodniczącym Rady, odegrali teatralną scenę: Lucjan wymierzył szpadą w Napoleona, mówiąc, że gdyby chciał sięgnąć po władzę, osobiście by go zabił. Wykrzykiwał przy tym, że większość deputowanych Rady Pięciuset zostało sterroryzowanych przez garstkę „fanatyków na angielskim żołdzie”. W końcu do sali wdarło się wojsko pod wodzą marszałka Joachima Murata i rozpędziło przeciwników Bonapartego. Lucjan mógł bez przeszkód zwołać posiedzenie (zebrał ok. 50 członków Rady) i przegłosować pożądane przez spiskowców ustawy.

Konsulat – nowa władza

RD7XpdNtdNcag1
Trzech konsulów z lat 1799‑1804. Od lewej: Cambacérès, Bonaparte, Lebrun.
Źródło: wikipedia.org, domena publiczna.

Dnia 13 grudnia 1799 roku przyjęto nową konstytucję. Na jej mocy władzę wykonawczą otrzymali trzej konsulowiekonsulatkonsulowie, mianowani na 10‑letnią kadencję. Władza ustawodawcza została osłabiona: projekty uchwał zgłaszał pierwszy konsul po konsultacji z pozostałymi, następnie trafiały one do Rady Stanu, potem do Trybunatu, na końcu przegłosowywała je trzecia izba, zwana Ciałem Prawodawczym. Senat zaś czuwał nad zgodnością ustaw z konstytucją. Jego członków mianował dożywotnio pierwszy konsul.

RT2ntKguvIw6Q1
Strona tytułowa Kodeksu Napoleona, wydanego w 1804 roku.
Przypomnij, czym jest kodeks. Wyjaśnij, jakie znaczenie miało skodyfikowanie prawa cywilnego.

Ze zwyczajami republikańskimi zerwano też w stworzonych przez rewolucyjne ustawodawstwo departamentach i niższych jednostkach administracji, gdzie urzędnicy pochodzili z nominacji. Powstał sprawny aparat państwowy, tzw. centralizmcentralizmcentralizm, który do dziś cechuje ustrój polityczny Francji. Powołano też tajną policję, kontrolującą obywateli.

W 1801 r. zniesiono Konstytucję cywilną duchowieństwa i zawarto konkordatukonkordatkonkordatu ze Stolicą Apostolską, zaś cztery lata później przywrócono kalendarz gregoriański. Jednocześnie ogłoszono amnestię i zaproszono emigrantów do powrotu, co dało monarchistom nadzieję na restaurację ancien régime'uancien régimeancien régime'u.

W 1804 roku wprowadzono prawo cywilne, zwane KodeksemkodeksKodeksem Napoleona, które utrzymało wolność zawierania umów oraz równość wobec prawa i zniesienie przywilejów stanowych, laicyzację, a także nienaruszalność własności.

Reformy Napoleona

Dzięki skupieniu władzy w swoich rękach Napoleon — jako pierwszy konsul i naczelny wódz — samodzielnie prowadził politykę zagraniczną. Po zwycięstwie nad Austriakami pod Marengo w Piemoncie, zawarł w lutym 1800 roku traktat pokojowy w Lunéville. Austria zmuszona była uznać podboje francuskie we Włoszech oraz granicę na Renie. Kończąc wojnę z II koalicją Napoleon podpisał też w marcu 1802 roku w Amiens pokój z Wielką Brytanią, odzyskując kilka kolonii w zamian za zrzeczenie się praw do Egiptu. Rok później zdecydował się na sprzedaż Stanom Zjednoczonym za 15 milionów dolarów liczącego ponad 2 miliony kilometrów kwadratowych terytorium Luizjany (przewidywał trudności z utrzymaniem tak wielkiego obszaru i chciał się skupić na sprawach europejskich).

R1X52PT5W9cs41
Europa w epoce napoleońskiej, w latach 1799‑1812. Wskaż państwa neutralne w czasie wojen napoleońskich.
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

W polityce wewnętrznej Napoleon najpierw uporządkował sprawy legislacyjne – w tym celu wprowadził w grudniu 1802 roku nową konstytucję, która nadała mu stanowisko konsula dożywotniego z prawem wyznaczenia następcy, a następnie zajął się reformami. Wprowadził po raz pierwszy na świecie obowiązek nieodpłatnej nauki w szkołach publicznych dla wszystkich, niezależnie od klasy społecznej i płci. Nadał nowe uprawnienia sędziom, którzy sprawniej zwalczali fałszerstwa, korupcję czy rozboje, co doprowadziło do wzrostu poczucia bezpieczeństwa obywateli. Unowocześnił pobór podatków poprzez zmianę organizacji urzędów skarbowych, wprowadził też podatki pośrednie od soli, tytoniu i alkoholi. Zasiliło to kasę państwa i sprawiło, że możliwe stało się np. wypłacanie rent.

R1KPNNd26N7z71
Koronacja cesarza Napoleona i cesarzowej Józefiny w katedrze Notre‑Dame 2 grudnia 1804 roku, obraz Jacques’a‑Louisa Davida. Prace nad obrazem artysta rozpoczął rok po koronacji Napoleona, ale ceremonia została odtworzona stosunkowo wiernie.
Jaki moment koronacji został ukazany na obrazie.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W celu dalszego wzmocnienia swej władzy i prestiżu Napoleon zorganizował ogólnokrajowy plebiscyt, w wyniku którego 18 maja 1804 roku został ogłoszony cesarzem Francuzów. Do oficjalnej koronacji doszło 2 grudnia 1804 roku. Na ceremonię przybył z Rzymu papież Pius VII i odprawił mszę w katedrze Notre‑Dame w Paryżu. Po papieskim błogosławieństwie, wbrew dotychczasowemu zwyczajowi, Napoleon wziął koronę z rąk papieża i sam nałożył sobie na głowę. Miało to symbolizować pełnię i niezależność jego władzy oraz podkreślić, że wszystko, czego dokonał, zawdzięcza samemu sobie. Uzupełnieniem tej uroczystości była koronacja Napoleona na króla Włoch, która odbyła się 26 maja 1805 roku w katedrze w Mediolanie.

Podboje i zmierzch potęgi

Jako cesarz Napoleon początkowo kroczył od zwycięstwa do zwycięstwa. W 1805 roku pokonał w tzw. bitwie trzech cesarzy Austriaków i Rosjan (w rzeczywistości na polu walki obecnych było tylko dwóch przywódców: Napoleon i car rosyjski Aleksander I). W 1806 r. zwyciężył Prusaków pod Jeną i Auerstedt. Francuzi zajęli Berlin, a następnie wkroczyli na ziemie polskie (rok później, w 1807 r., powstało Księstwo Warszawskie, które dawało nadzieje na pełną niepodległość Polski). Wojska francuskie stłumiły też powstanie w Hiszpanii, gdzie na tronie zasiadał brat Napoleona, Józef Bonaparte. Jednak najważniejsza z kampanii „Boga wojny”, jak go nazwał Adam Mickiewicz, nie powiodła się. Armia licząca 600 tys. żołnierzy (w tym 100 tys. Polaków) przegrała nie tyle z Rosjanami (wszak zdobyli Moskwę), co z rosyjskim mrozem.

RC7Ih0WAY63Tj
Na oddalonej o 2000 km od zachodniego wybrzeża Afryki Wyspie Świętej Heleny Napoleon Bonaparte spędził ostatnie 6 lat życia. Zmarł tam, prawdopodobnie z powodu raka żołądka.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W październiku 1813 r. pod Lipskiem Napoleon poniósł porażkę z połączonymi siłami Austrii, Prus, Rosji i Szwecji (w tej „bitwie narodów” poniósł śmierć książę Józef Poniatowski). Rok później Napoleon abdykował i został zesłany na wyspę Elbę u wybrzeża Italii. Wrócił w 1815 r., próbując odzyskać władzę, jednak porażka pod Waterloo przekreśliła te plany. Zmarł w 1821 r., osadzony na zagubionej na Oceanie Atlantyckim Wyspie Świętej Heleny, gdzie zesłali go najwięksi wrogowie – Anglicy.

R77H74YaHa0mb
Film opowiadający o reformach Napoleona.
Polecenie 1

Dlaczego rządy Napoleona Bonaparte w okresie Konsulatu uznaje się za kres rewolucji we Francji? Podaj argumenty w odniesieniu do zmian ustrojowych, administracyjnych i polityki zagranicznej.

Słownik

ancien régime
ancien régime

(fr. stare rządy) ustrój we Francji przez rewolucją; także: stary porządek, który został radykalnie zmieniony

brumaire
brumaire

drugi miesiąc roku we francuskim kalendarzu rewolucyjnym

centralizm
centralizm

system organizacji rządów oparty na podporządkowaniu niższych szczebli administracji państwowej władzom centralnym, zachowującym większość uprawnień

jakobini
jakobini

francuskie ugrupowanie polityczne czasu rewolucji francuskiej 1789–99; u szczytu potęgi miało setki kapituł i ok. 400 tys. członków; przeciwne klerowi katolickiemu i religii chrześcijańskiej, w miejsce której ustanowiło świecki kult Istoty Najwyższej; ich przydomek pochodzi od miejsca obrad w klasztorze dominikanów (zwanych jakobinami) w Paryżu; przywódcą był Maksymilian Robespierre (skazany na śmierć i zgilotynowany w 1794 roku przez współtowarzyszy)

kalendarz rewolucyjny
kalendarz rewolucyjny

kalendarz wprowadzony 5 października 1793 roku w rewolucyjnej Francji, w którym lata liczono od 22 września 1792 roku czyli daty ustanowienia pierwszej republiki francuskiej, w miejsce świąt kościelnych wprowadzono święta narodowe z dniem zdobycia Bastylii jako najważniejszym, nazwy dni nawiązywały do zwierząt, roślin, narzędzi pracy, minerałów czy zjawisk; zniesiony dekretem Napoleona z początkiem 1806 roku

kodeks
kodeks

usystematyzowany zbiór przepisów prawnych, najczęściej dotyczących jednej dziedziny prawa

konsulat
konsulat

najwyższy organ władzy publicznej we Francji w latach 1799‑1804

konkordat
konkordat

dwustronna umowa między władzą państwową a Stolicą Apostolską, określająca pozycję Kościoła katolickiego w danym państwie, regulująca m.in. kwestie własności Kościoła i wpływu władz na obsadę stolic biskupich

Rada Pięciuset
Rada Pięciuset

izba niższa francuskiego parlamentu w okresie dyrektoriatu (1795‑99), powołana na mocy Konstytucji Roku III, zlikwidowana w czasie obrad w pałacu w Saint‑Cloud (zachodnie przedmieścia Paryża) w konsekwencji przewrotu Napoleona (18 brumaire’a roku VII czyli 9 listopada 1799 roku)

Rada Starszych
Rada Starszych

(z łac. Senatus od senex – starszy – dosłownie: Rada starszych) izba wyższa parlamentu francuskiego, powołana przez dyrektoriat i działająca w latach 1795 – 1799; jest pierwowzorem obecnego Senatu

Słowa kluczowe

dyrektoriat, konsulat, Napoleon Bonaparte, oświecenie, rewolucja francuska, Kodeks Napoleona, konsulat, Republika Francuska, wojny napoleońskie, epoka napoleońska

Bibliografia

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 26, Legiony Dąbrowskiego. Europa w dobie wojen napoleońskich, oprac. J. Willaume, Warszawa 1960.

A. Roberts, Napoleon Wielki, Magnum, 2014.