Ekonomiczne podłoże teorii marksistowskich

RX05ckTeNQgYQ1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma bujne, siwe włosy. Ma wyraźnie zaznaczone brwi i głęboko osadzone oczy. Twarz mężczyzny okala gęsta, siwa broda. Mężczyzna ma także bujne, ciemne wąsy. Jest ubrany w garnitur, kamizelkę i koszulę. Trzyma lewą dłoń włożoną za połę marynarki.

Cechą filozofii marksistowskiej jest jednostronna ekonomiczna analiza rzeczywistości społecznej. Zgodnie z nią wszelkie procesy przebiegające w społeczeństwie są funkcją zmian o charakterze ekonomicznym – w sferze sił wytwórczych i środków produkcji. Inaczej mówiąc, sposób produkcji i wymiany oraz układ stosunków własnościowych w decydujący sposób wpływają – według Karola Marksa – na strukturę społeczeństwa oraz procesy polityczne, prawne i duchowe.

Rozwój sił wytwórczych, zapoczątkowany przez zmianę narzędzi pracy, wywołuje zmiany w stosunkach produkcji i powstanie nowych sił wytwórczych. Nowe siły wytwórcze popadają w sprzeczność ze starymi stosunkami produkcji, czyli – inaczej mówiąc – ze stosunkami własnościowymi, które muszą być do nich dostosowane.

Dostosowanie to następuje w drodze rewolucji socjalnej. Rewolucji towarzyszą równocześnie rewolucyjne zmiany w dziedzinie polityki, prawa i innych instytucji społecznych. Jest to obiektywne prawo dziejowe funkcjonujące wszędzie tam, gdzie istnieją społeczeństwa podzielone na antagonistyczne klasy. Ich istnienie wiąże się bezpośrednio z powstaniem instytucji państwa.

Przechodzenie do kolejnych typów państw było rezultatem wspomnianego wcześniej procesu rozwoju sposobów produkcji. Nowe rodzaje gospodarki prowadzą do antagonizmów klasowych – powstałe w ten sposób klasy zyskują przewagę ekonomiczną nad starymi klasami panującymi, przenosząc walkę między nimi na płaszczyznę polityczną.

Państwo i prawo muszą być dostosowane do zmieniającego się układu sił wytwórczych, żadna klasa jednak nie zrzeknie się dobrowolnie swych interesów ekonomicznych i politycznych. Ich odebranie musi nastąpić w drodze rewolucji, która jest prawem i motorem napędowym dziejów. Zdaniem Marksa, właśnie tak należy interpretować na przykład rewolucję francuską, w wyniku której zniesiono stare, feudalne struktury, a zwycięska burżuazja zagwarantowała sobie obronę swych interesów ekonomicznych i polityczną supremację.

R1Iu46xNuPNIl1

Zdjęcie przedstawia portret mężczyzny. Jest w średnim wieku. Jest odwrócony do widza prawym półprofilem. Mężczyzna na krótkie, ciemne, proste włosy. Ma wyraźnie zaznaczone brwi. Jego nos jest proporcjonalny. Mężczyzna ma długie wąsy i gęstą, długą brodę. Jest ubrany w garnitur.

Powstałe na gruzach państwa feudalnego państwo burżuazyjne, wyraziciel interesów burżuazji pozostającej w konflikcie z proletariatemproletariatproletariatem, jest jednocześnie ostatnim typem państwa opartym na wyzysku. Jego byt, tak jak byt instytucji państwa, zakończy – zdaniem Karola Marksa i Fryderyka Engelsa – rewolucja proletariacka, która przekształci proletariat w klasę panującą. W jej wyniku dojdzie do uspołecznienia środków produkcji, a zatem zniknie kryterium podziału na antagonistyczne klasy, tym samym państwo przestanie być potrzebne. Państwo zatem nie będzie zniesione, lecz obumrze, a społeczeństwo, które zorganizuje produkcję na podstawie wolnego zrzeszenia producentów, przeniesie całą maszynę państwową tam, gdzie odtąd będzie jej miejsce: do muzeum starożytności, obok kołowrotka i topora brązowegoIndeks górny 1¹6.Indeks górny 1¹.

Od dyktatury proletariatu do społeczeństwa bezklasowego

Karol Marks przekonywał jednak, że między rewolucją proletariacką a społeczeństwem bezklasowym musi dojść do ustanowienia dyktatury proletariatudyktatura proletariatudyktatury proletariatu, okresu przejściowego, w którym proletariat przemocą zniesie pozostałości dawnego porządku. Proletariat przejmie całkowitą kontrolę nad środkami produkcji i aparatem przymusu, dławiąc – także za pomocą terroru – opór burżuazji. Włodzimierz Lenin nazwał dyktaturę proletariatu zorganizowaniem się awangardy uciskanych w klasę panującą w celu zdławienia ciemiężcówIndeks górny 2²7.Indeks górny 2².

Jej celem jest zniesienie wszelkiego wyzysku człowieka przez człowieka i budowa ustroju socjalistycznego, będącego pierwszym stadium dochodzenia do komunizmu. Państwo dyktatury proletariatu urzeczywistnia zasadę „każdy według swych zdolności, każdemu według jego pracy”, dlatego jego istotą jest permanentna kontrola oraz ewidencja pracy i konsumpcji. Utrwalenie zdobyczy rewolucji i wejście na wyższy poziom dojrzałości politycznej, ekonomicznej i kulturalnej umożliwi osiągnięcie komunizmu, w którym zasadę stanowi każdy według swych zdolności, każdemu według jego potrzebIndeks górny 3³8.Indeks górny 3³.

Marksiści postulowali budowę wielkich partii robotniczych. Będąc masowymi organizacjami, miałyby stać się one głównym ośrodkiem integrującym ludzi utrzymujących się z pracy własnych rąk. Ich rolą miała być działalność formacyjna – partie miały uświadamiać robotników, oraz przygotowywanie rewolucji, o której pisał Marks. Zorganizowany w partie socjalistyczne proletariat miał w odpowiednim momencie obalić rządy burżuazji, sięgnąć po władzę i ustanowić nowy porządek polityczny. Powstała w ten sposób dyktatura proletariatu miała być, zgodnie z założeniami, demokratyczną republiką, w której robotnicy przejmują kontrolę nad środkami produkcji, co prowadzić miało do ustanowienia społeczeństwa bezklasowego.

Komunizm i demokratyczny socjalizm

R1dIN3RePLJFa1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w garniturze, pod krawatem. Na jego twarzy widoczne są liczne zmarszczki. Mężczyzna jest łysy, ma krótką brodę i wąsy.

Marksizm doczekał się jednak z czasem rozmaitych interpretacji. Autorem jednej z nich był Włodzimierz Lenin. Przygotowując się do rewolucji w Rosji, kraju zasadniczo rolniczym i pozbawionym „mas robotniczych”, dokonał on istotnej innowacji. Uznał mianowicie, że rewolucja robotnicza nie musi być dziełem samych robotników, ale może ją przeprowadzić elita zawodowych rewolucjonistów. Lenin nazywał ją „awangardą klasy robotniczejawangarda klasy robotniczejawangardą klasy robotniczej”, którą niekiedy przyrównywał do francuskich jakobinów. Był to program komunistów.

Tylko jej członkowie posiedli bowiem wiedzę na temat praw rozwoju dziejowego, tylko oni są w stanie zaaplikować ją do rzeczywistości, nawet wbrew woli robotników. Tworzy ona silnie sformalizowane struktury, oparte na zasadzie bezwzględnego posłuszeństwa i kontroli wewnątrzpartyjnej. Zdaniem przywódcy rewolucji październikowej jest to jedyna droga do przywrócenia „prawdziwej demokracji”, opartej na zasadzie centralizmu demokratycznegocentralizm demokratycznycentralizmu demokratycznego i zbrojnej sile ludu, różniącej się zasadniczo od farsy demokracji burżuazyjnej. Oznacza to w istocie całkowite podporządkowanie sfery ekonomii i polityki partii komunistycznejpartia komunistycznapartii komunistycznej, która w swych działaniach nie zna żadnych formalnych ograniczeń i wyraża obiektywny interes wszystkich uciskanych klas. Jest to więc dyktatura partii komunistycznej wyalienowanej ze społeczeństwa i posługującej się aparatem terroru. Choć jego podstawy zostały stworzone przez Lenina, to dopiero Józef Stalin potrafił w pełni wykorzystać tkwiące w tej idei konsekwencje dla uzasadnienia omnipotencji swej władzy, tworząc pierwsze państwo totalitarne. Wzorce te po II wojnie światowej były powielane we wszystkich państwach bloku wschodniego zdominowanego przez Związek Sowiecki.

Nie wszyscy marksiści zaakceptowali komunistyczną reinterpretację marksizmu. Wielu z nich zwracało uwagę na to, że niczym nieograniczone rządy partii nie dają robotnikom realnej władzy, a wprowadzona przez Lenina „dyktatura proletariatu” jest tyranią i zaprzeczeniem marksistowskich ideałów. Tacy socjaliści odrzucili także przemoc, jaka towarzyszyła rewolucji październikowej oraz rządom bolszewików w porewolucyjnej Rosji.

W takiej sytuacji część dotychczasowych marksistów porzuciła samą ideę rewolucji, powracając do reformistycznej tradycji socjalizmu. Twierdzili oni, że drogą do ustanowienia sprawiedliwego porządku społecznego jest demokratyzacja państwa, w szczególności upowszechnienie praw wyborczych. Zorganizowani w partie polityczne robotnicy powinni – w ich przekonaniu – walczyć legalnymi środkami o swoje prawa: skrócenie czasu pracy, urlopy, ubezpieczenia czy zabezpieczenie na starość. W tej walce ważną rolę do odegrania miały mieć związki zawodowe, które miałyby zarówno dbać o interesy ludzi pracy, jak i przyczyniać się do ich upodmiotowienia. W ten sposób wyłonił się nurt określany mianem socjalizmu demokratycznego.

R1U02lKdjuGAZ1

Zdjęcie przedstawia portret młodego mężczyzny. Mężczyzna stoi, opierając lewą dłoń na oparciu krzesła. Jego włosy są krótkie, rzadkie, zaczesane ku górze. Mężczyzna ma założone małe, druciane okulary. Jego nos jest wydatny. Mężczyzna ma krótką brodę i wąsy. Ubrany jest w surdut, kamizelkę, koszulę. Pod szyją ma zawiązaną muchę.

Rzecznikiem nowego sposobu myślenia był niemiecki socjalista Edward Bernstein (1850–1932), działacz Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD).

Słownik