Religia rytuału

Religia pogańskiego Rzymu była systemem wierzeń opartym na kulcie. Oznacza to, że sam akt wiary i indywidualna relacja człowieka z bóstwem niewiele dla Rzymian znaczyły. Ważne natomiast było dla nich skrupulatne przestrzeganie rytuałów, stosowanie się do tradycji przodków (łac. mos maiorum), a także do opinii kapłanów. Postępując w ten sposób, społeczność miała gwarantować sobie utrzymanie tzw. pax deorum, dobrych relacji z bogami. Wierzono, że o naruszeniu tych relacji świadczyły prodigiaprodigiaprodigia (l. poj. prodigium), czyli znaki takie jak np. burza z piorunami lub przegrana bitwa. Istniały dwie główne sfery w kontaktach ludzi i bogów: sacra (praktyki kultowe) oraz auspicia (zasięganie opinii Jowisza co do zamierzonej czynności). W czasie sacra oddawano bogom należną im ze strony wspólnoty cześć. Mogła to być publiczna modlitwa, godnie uczczone święto bądź złożenie ofiary. Z kolei auspicjaauspicjaauspicja odbywały się w dniu wykonywania jakiejś ważnej, publicznej czynności i miały odpowiedzieć na pytanie, czy bogowie  ją akceptują.

Organizacja kultu. Kapłani

RYLo9ahCvfJIO1

Ilustracja przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny z krótkim zarostem i okrągłym, przylegającym nakryciem głowy.

Stan kapłański w Rzymie był bardzo nieliczny i na tle innych cywilizacji antycznych wyróżniał się tym, że jego przedstawicieli nie przypisywano do konkretnej świątyni. Kapłanów, zwanych flaminamiflamenflaminami (łac. flamines), dzielono na większych (łac. maiores) i mniejszych (łac. minores). Łącznie było ich piętnastu (trzech większych i dwunastu mniejszych) i każdy odpowiadał za całokształt kultu konkretnego bóstwa. Znaczyło to, że niektórzy z bogów nie mieli odrębnego kapłana. Wyjątkową pozycję zajmowały w rzymskim społeczeństwie kapłanki Westy, czyli westalkiwestalkiwestalki, którym podczas podróży po mieście towarzyszyli liktorzyliktorliktorzy, a pierwszeństwa na drodze ustępowali najwyżsi urzędnicy, nawet sami konsulowie. Jeśli westalka spotkała na swojej drodze skazańca, miała prawo go uniewinnić.

Najważniejszą rolę w rzymskim życiu religijnym odgrywali jednak nie flaminowie czy westalki, lecz członkowie czterech kolegiów kapłańskich, przede wszystkim pontyfikowie i augurowie. Największe znaczenie mieli pontyfikowie, do zadań których należało doradztwo (publiczne i prywatne) w sprawach związanych z kultem (tj. ofiarami, ślubami [w znaczeniu uroczystych przysiąg], świętami i pogrzebami). Sprawowali oni także nadzór nad kalendarzem, decydując, które dni nadają się do podejmowania działań urzędowych. Przewodniczył pontifex maximus, czyli najwyższy kapłan. Augurowie z kolei zajmowali się interpretowaniem znaków i dekodowaniem ich znaczenia podczas auspicjów danego urzędnika.

RkY1vjW3wVGm1

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę ubranego w długie szaty. W jednym ręku trzyma łom, drugą trzyma na głowie zakapturzonej postaci siedzącej przed nim. Wpatruje się w niebo, na którym widać lecące ptaki. Obok widać metalową wazę i naczynia. Przy zakapturzonej postaci leżą korona, miecz i tarcza. Wokół stoją ludzie i również patrzą w niebo.

Bogowie rzymskiej civitas

RlC3bcXkwghve1

Fotografia przedstawia rzeźbę dwóch twarzy mężczyzny z brodą i kręconymi włosami. Twarze są skierowane w przeciwne strony.

Panteon rzymski rozwijał się powoli. W powszechnej świadomości wciąż tkwi przekonanie, że Rzymianie bezrefleksyjnie przejęli greckie wyobrażenia na temat bogów, nadając im jedynie własne imiona. O ile twierdzenie to można jeszcze zastosować do czasów późnej republiki (II–I w. p.n.e.), o tyle wcześniej religia rzymska wykazywała cechy wyraźnie odmienne, choć jak każda wiara politeistyczna była z natury otwarta na wprowadzanie nowych kultów (szczególnie istotny był tu wpływ wierzeń etruskich w początkowym okresie dziejów rzymskich). Co najbardziej wyróżnia pierwotne rzymskie wierzenia, to fakt, że bogowie, którym oddawano cześć, początkowo nie posiadali ludzkiej postaci. Były to bezosobowe potęgi (łac. numina) władające niebem, ziemią i światem podziemnym. Wśród bóstw niebieskich najważniejsi byli Janus, bóg wszelkiego początku i zmiany, czasu, a także światłości, oraz Jowisz (łac. Jupiter) – oficjalny opiekun państwa rzymskiego, pan niebios i zjawisk atmosferycznych. Rzymscy bogowie ziemscy to przede wszystkim Mars, strażnik pierwszej rzymskiej osady na wzgórzu Palatyn i patron wojny, Saturn, staroitalskie bóstwo rolnictwa, oraz KwirynKwirynKwiryn – pierwotnie bóstwo sabińskieSabinowiesabińskie, które Rzymianie zaczęli w pewnym momencie utożsamiać z ubóstwionym RomulusemRomulusRomulusem, synem Marsa. Do bóstw świata podziemnego (chtonicznych) zaliczyć trzeba przede wszystkim Disa (Dis Pater), utożsamianego w późniejszych epokach z greckim Hadesem. Jowisz, Mars oraz Kwiryn tworzyli triadę najważniejszych bóstw rzymskiego panteonu, zastąpioną później przez tzw. trójcę kapitolińską: Jowisza, JunonęJunonaJunonę i MinerwęMinerwaMinerwę.

Bóstwa domowe. Opiekunowie życia rodzinnego

Wiara w różnego rodzaju bóstwa związane z ochroną domostwa i jego okolic stanowiła bardzo ważny element światopoglądu każdego Rzymianina. Trzeba przy tym pamiętać, że samą wspólnotę obywatelską Rzymianie postrzegali jako pewnego rodzaju rodzinę, dlatego badacze zakładają, że na wczesnym etapie jej rozwoju niektóre bóstwa związane z domem stawały się bóstwami całej wspólnoty. Dobrym przykładem jest tu Janus, który w życiu prywatnym patronował domowi z zewnątrz, dbając o jego mieszkańców, gdy ci go opuszczali. Również Westa, w ramach poszczególnych domów opiekunka domowego ogniska, stała się patronką wszystkich obywateli i strażniczką ładu całej wspólnoty. Poza Janusem i Westą istniały oczywiście pomniejsze bóstwa, przede wszystkim penaty i lary, a więc odpowiednio: strażnicy domowej spiżarni oraz opiekunowie całej rodziny, włączając w to niewolników. Z tej przyczyny lary były bardzo popularne wśród najniższych warstw społeczeństwa rzymskiego.

R1ePXq2I3oy25

Ilustracja przedstawia budowlę z trójkątnym dachem podpartą dwiema kolumnami. Pomiędzy nimi narysowano trzy postacie, kobietę ubraną w długie szaty i stojących po bokach dwóch mężczyzn, trzymających w górze metalowe naczynia. Pod spodem widać długiego węża.

Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów rzymskich przekonań religijnych była wiara w tzw. Geniusza (łac. genius), stanowiącego boską cząstkę ludzkiej natury. Geniusz rodził się i umierał wraz z człowiekiem, według Horacego był to „śmiertelny bóg natury ludzkiej” (naturae deus humanae mortalis).

Słownik

Słowa kluczowe

augurowie, flaminowie, lary, westalki, penaty, pontyfikowie, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk

Bibliografia

Beard M., North J., Price S., Religie Rzymu. Historia, Oświęcim 2017.

Jaczynowska M., Religie świata rzymskiego, Warszawa 1987.

Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.

Veyne P., Imperium grecko‑rzymskie, Kęty 2008.

Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznań 2008.

Chomicki G., Sprawski S., Starożytność. Teksty źródłowe, komentarze i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 1999.

Liwiusz T., Dzieje Rzymu od założenia miasta, ks. XLI–XLV, Wrocław 1982.

Plutarch, Żywoty Sławnych Mężów, Kraków 1977.

Polibiusz, Dzieje, t.2, Wrocław 2005