Przeczytaj
Religia rytuału
Religia pogańskiego Rzymu była systemem wierzeń opartym na kulcie. Oznacza to, że sam akt wiary i indywidualna relacja człowieka z bóstwem niewiele dla Rzymian znaczyły. Ważne natomiast było dla nich skrupulatne przestrzeganie rytuałów, stosowanie się do tradycji przodków (łac. mos maiorum), a także do opinii kapłanów. Postępując w ten sposób, społeczność miała gwarantować sobie utrzymanie tzw. pax deorum, dobrych relacji z bogami. Wierzono, że o naruszeniu tych relacji świadczyły prodigiaprodigia (l. poj. prodigium), czyli znaki takie jak np. burza z piorunami lub przegrana bitwa. Istniały dwie główne sfery w kontaktach ludzi i bogów: sacra (praktyki kultowe) oraz auspicia (zasięganie opinii Jowisza co do zamierzonej czynności). W czasie sacra oddawano bogom należną im ze strony wspólnoty cześć. Mogła to być publiczna modlitwa, godnie uczczone święto bądź złożenie ofiary. Z kolei auspicjaauspicja odbywały się w dniu wykonywania jakiejś ważnej, publicznej czynności i miały odpowiedzieć na pytanie, czy bogowie ją akceptują.
Organizacja kultu. Kapłani
Stan kapłański w Rzymie był bardzo nieliczny i na tle innych cywilizacji antycznych wyróżniał się tym, że jego przedstawicieli nie przypisywano do konkretnej świątyni. Kapłanów, zwanych flaminamiflaminami (łac. flamines), dzielono na większych (łac. maiores) i mniejszych (łac. minores). Łącznie było ich piętnastu (trzech większych i dwunastu mniejszych) i każdy odpowiadał za całokształt kultu konkretnego bóstwa. Znaczyło to, że niektórzy z bogów nie mieli odrębnego kapłana. Wyjątkową pozycję zajmowały w rzymskim społeczeństwie kapłanki Westy, czyli westalkiwestalki, którym podczas podróży po mieście towarzyszyli liktorzyliktorzy, a pierwszeństwa na drodze ustępowali najwyżsi urzędnicy, nawet sami konsulowie. Jeśli westalka spotkała na swojej drodze skazańca, miała prawo go uniewinnić.
Najważniejszą rolę w rzymskim życiu religijnym odgrywali jednak nie flaminowie czy westalki, lecz członkowie czterech kolegiów kapłańskich, przede wszystkim pontyfikowie i augurowie. Największe znaczenie mieli pontyfikowie, do zadań których należało doradztwo (publiczne i prywatne) w sprawach związanych z kultem (tj. ofiarami, ślubami [w znaczeniu uroczystych przysiąg], świętami i pogrzebami). Sprawowali oni także nadzór nad kalendarzem, decydując, które dni nadają się do podejmowania działań urzędowych. Przewodniczył pontifex maximus, czyli najwyższy kapłan. Augurowie z kolei zajmowali się interpretowaniem znaków i dekodowaniem ich znaczenia podczas auspicjów danego urzędnika.
Bogowie rzymskiej civitas
Panteon rzymski rozwijał się powoli. W powszechnej świadomości wciąż tkwi przekonanie, że Rzymianie bezrefleksyjnie przejęli greckie wyobrażenia na temat bogów, nadając im jedynie własne imiona. O ile twierdzenie to można jeszcze zastosować do czasów późnej republiki (II–I w. p.n.e.), o tyle wcześniej religia rzymska wykazywała cechy wyraźnie odmienne, choć jak każda wiara politeistyczna była z natury otwarta na wprowadzanie nowych kultów (szczególnie istotny był tu wpływ wierzeń etruskich w początkowym okresie dziejów rzymskich). Co najbardziej wyróżnia pierwotne rzymskie wierzenia, to fakt, że bogowie, którym oddawano cześć, początkowo nie posiadali ludzkiej postaci. Były to bezosobowe potęgi (łac. numina) władające niebem, ziemią i światem podziemnym. Wśród bóstw niebieskich najważniejsi byli Janus, bóg wszelkiego początku i zmiany, czasu, a także światłości, oraz Jowisz (łac. Jupiter) – oficjalny opiekun państwa rzymskiego, pan niebios i zjawisk atmosferycznych. Rzymscy bogowie ziemscy to przede wszystkim Mars, strażnik pierwszej rzymskiej osady na wzgórzu Palatyn i patron wojny, Saturn, staroitalskie bóstwo rolnictwa, oraz KwirynKwiryn – pierwotnie bóstwo sabińskiesabińskie, które Rzymianie zaczęli w pewnym momencie utożsamiać z ubóstwionym RomulusemRomulusem, synem Marsa. Do bóstw świata podziemnego (chtonicznych) zaliczyć trzeba przede wszystkim Disa (Dis Pater), utożsamianego w późniejszych epokach z greckim Hadesem. Jowisz, Mars oraz Kwiryn tworzyli triadę najważniejszych bóstw rzymskiego panteonu, zastąpioną później przez tzw. trójcę kapitolińską: Jowisza, JunonęJunonę i MinerwęMinerwę.
[Poganie] nie uznali za stosowne powierzyć zarządzania okolicami wiejskimi jakiemuś jednemu bóstwu, lecz równinę oddali bogini Rusinie, grzbiet gór Jugatynowi, nad pagórkami ustanowili Kollatynę, a nad dolinami Wallonię. Nie mogli nawet znaleźć takiej jednej Segecji, by raz na zawsze oddać jej w opiekę zasiewy, lecz nad ziarnem dopiero posianym, póki znajduje się w ziemi, woleli ustanowić boginię Seję, stan zaś rzeczy, gdy źdźbła wychodzą z ziemi i stają się zbożem, podporządkowali bogini Segecji... Wschodzącą ruń oddali pod zwierzchnictwo Prozerpiny, źdźbła mające już kolanka i węzełki - bogu Nodutusowi, osłony zawiązujących się kłosów - bogini Wolutynie, osłony otwierające się przed wyjściem kłosa - bogini Patelanie, niwy wyrównane już nowymi kłosami - bogini Hostylinie, zboże kwitnące - bogini Florze, bielące - bogu Lakturnowi, dojrzewające - bogini Matucie, koszone, to jest usuwane z roli - bogini Runcynie.
Indeks górny Jak sądzisz, wyznawcą jakiej religii był autor powyższego tekstu? Indeks górny koniecJak sądzisz, wyznawcą jakiej religii był autor powyższego tekstu?
Bóstwa domowe. Opiekunowie życia rodzinnego
Wiara w różnego rodzaju bóstwa związane z ochroną domostwa i jego okolic stanowiła bardzo ważny element światopoglądu każdego Rzymianina. Trzeba przy tym pamiętać, że samą wspólnotę obywatelską Rzymianie postrzegali jako pewnego rodzaju rodzinę, dlatego badacze zakładają, że na wczesnym etapie jej rozwoju niektóre bóstwa związane z domem stawały się bóstwami całej wspólnoty. Dobrym przykładem jest tu Janus, który w życiu prywatnym patronował domowi z zewnątrz, dbając o jego mieszkańców, gdy ci go opuszczali. Również Westa, w ramach poszczególnych domów opiekunka domowego ogniska, stała się patronką wszystkich obywateli i strażniczką ładu całej wspólnoty. Poza Janusem i Westą istniały oczywiście pomniejsze bóstwa, przede wszystkim penaty i lary, a więc odpowiednio: strażnicy domowej spiżarni oraz opiekunowie całej rodziny, włączając w to niewolników. Z tej przyczyny lary były bardzo popularne wśród najniższych warstw społeczeństwa rzymskiego.
Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów rzymskich przekonań religijnych była wiara w tzw. Geniusza (łac. genius), stanowiącego boską cząstkę ludzkiej natury. Geniusz rodził się i umierał wraz z człowiekiem, według Horacego był to „śmiertelny bóg natury ludzkiej” (naturae deus humanae mortalis).
Słownik
(l.mn. flaminowie) kapłan w starożytnym Rzymie zajmujący się kultem konkretnego bóstwa
rodzaj woźnego w administracji rzymskiej; liktorzy towarzyszyli wyższym urzędnikom podczas wystąpień publicznych, niosąc tzw. fasces, czyli pęki związanych ze sobą rózeg; liczba liktorów przy danym urzędniku zależna była od ważności sprawowanego przezeń urzędu
pierwotnie bóstwo sabińskie (sabiński bóg wojny i patron rolnictwa, odpowiednik Marsa)
legendarny założyciel Rzymu
jedno z plemion italskich zamieszkujące tereny na północny wschód od Rzymu
kapłanek bogini Westy było łącznie sześć, zostawały nimi dziewczynki z patrycjuszowskich domów, które po odbyciu trzydziestoletniej służby mogły wrócić do zwykłego życia; kapłanki Westy były zobowiązane do bezwzględnego przestrzegania czystości, a westalce, której udowodniono utratę dziewictwa, groziła kara zakopania żywcem
rytuał rzymski, podczas którego obserwowano zachowanie ptaków. Istniały różne rodzaje tego obrzędu; niektóre związane były z obserwacją lotu wron, kruków czy sępów, a inne z obserwacją zachowania kur podczas jedzenia. Rzymianie wierzyli, że ptaki są posłańcami Jowisza i przynoszą jego wiedzę.
znaki wróżebne, zwiastuny; były to niecodzienne zjawiska, które interpretowano jako naruszenie pokoju z bogami.
(łac. Iuno) bogini rzymska, opiekunka kobiet i macierzyństwa. Utożsamiana z grecką Herą
(łac. Minerva) rzymska bogini sztuk, rzemiosła i mądrości. Utożsamiana z grecką Ateną
Słowa kluczowe
augurowie, flaminowie, lary, westalki, penaty, pontyfikowie, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
Beard M., North J., Price S., Religie Rzymu. Historia, Oświęcim 2017.
Jaczynowska M., Religie świata rzymskiego, Warszawa 1987.
Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.
Veyne P., Imperium grecko‑rzymskie, Kęty 2008.
Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznań 2008.
Chomicki G., Sprawski S., Starożytność. Teksty źródłowe, komentarze i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 1999.
Liwiusz T., Dzieje Rzymu od założenia miasta, ks. XLI–XLV, Wrocław 1982.
Plutarch, Żywoty Sławnych Mężów, Kraków 1977.
Polibiusz, Dzieje, t.2, Wrocław 2005