Wiek XIX był w kulturze europejskiej epoką wielkich miast, a do wzrostu ich znaczenia przyczyniła się także literatura, coraz częściej umieszczająca akcję w miejskiej przestrzeni. Rola miasta nie ograniczała się przy tym jednak do bycia dekoracją czy tłem zdarzeń, lecz czyniła zeń niemal samodzielnego bohatera – fascynującego i jednocześnie budzącego przerażenie. Świadectwem popularności tematyki miejskiej w tym okresie mogą być Paryż Balzaca, Baudelaire’a i Zoli, Londyn Dickensa, Petersburg Dostojewskiego czy wreszcie Warszawa Prusa. Są to obrazy miast, które na trwałe weszły do wyobraźni zbiorowej i ukształtowały nasze myślenie o mieście.

Sposób jego postrzegania nie był jednakowy przez cały wiek XIX. W pierwszej połowie stulecia dominowała niechęć, którą jeszcze bardziej podkreślała apoteozaapoteozaapoteoza wsi jako przestrzeni naturalnej. Wszystko zmieniło się dopiero wraz z nastaniem epoki realizmu, która starała się zerwać z dawnymi antyurbanistycznymi i antycywilizacyjnymi stereotypami. Zmiany te były odpowiedzią na doświadczenie nowoczesności i na niezwykle dynamiczny wówczas rozwój miast. Procesy modernizacyjne dotyczyły oczywiście głównie wielkich metropolii europejskich (Paryża, Londynu, Berlina), ale nie ominęły również prowincjonalnej Warszawy. Liczba mieszkańców nadwiślańskiego grodu wzrosła z 64 tysięcy w 1803 r. do 383 tysięcy w 1882. Zachodzące wtedy przekształcenia nie dotyczyły przy tym jedynie kultury materialnej, sfery ekonomicznej czy technologicznej, ale w również kultury symbolicznej, nowych tendencji w sztuce i literaturze, refleksji nad człowiekiem i jego stosunkiem do zmieniającego się świata. Nowa rzeczywistość przemysłowa stawiała bowiem nowe wyzwania. Była nadzieją na rozwój i zarazem zagrożeniem, gdyż przynosiła destabilizację utrwalonego porządku.

Różnicę w sposobie postrzegania miasta zobaczyć można już w samej manierze jego przedstawiania – miasto romantyków prezentowane było w sposób wizyjny, fantasmagorycznyfantasmagoriafantasmagoryczny lub alegorycznyalegoriaalegoryczny (jak Petersburg w Ustępie III cz. Dziadów Mickiewicza lub Paryż w wierszu Słowackiego). Estetyka realistyczna natomiast umożliwiła ukazywanie miasta w sposób obiektywny, nastawiony na realia przestrzenne, historyczne i społeczne, zarówno w malarstwie (zwłaszcza Aleksandra Gierymskiego), jak i w literaturze.

Warszawa Prusa

Wierność opisywanej rzeczywistości Warszawy nie ograniczała się do detali przestrzennych. Prus jest wierny realiom, gdyż przywołuje niekiedy prawdziwe zdarzenia. Występy Rossiego czy bal w Dolinie Szwajcarskiej miały rzeczywiście miejsce w Warszawie wtedy, gdy toczy się akcja powieści. Autor Lalki odtwarza również bardzo realistycznie życie towarzyskie i obyczajowe Warszawy oraz wzajemne relacje między środowiskami. Zyskuje tym samym możliwość ukazania osób i wydarzeń z perspektywy różnych warstw społecznych.

Na powieściowy obraz Warszawy duży wpływ mają zapiski Rzeckiego, który jest warszawianinem z urodzenia i nie potrafi żyć poza miastem. W rezultacie czytelnik poznaje miasto nie z zewnętrznej perspektywy przybysza, ale z punktu widzenia zadomowionego mieszkańca. Dzięki wspomnieniom Rzeckiego opis świata mieszczańskiego jest jednocześnie wzbogacony o rys historyczny: na przykładzie sklepu Minclów możemy się dowiedzieć, jak wyglądał tradycyjny, jeszcze rodzinny, handel w Warszawie i rytualno‑patriarchalnerytualno‑patriarchalnyrytualno‑patriarchalne, zachowujące ten sam porządek, życie dawnych mieszczan. Gdy porówna się małą rodzinną stabilizację Minclów z dynamicznymi przedsięwzięciami Wokulskiego, widać, jak Warszawa w ciągu jednego pokolenia stała się miastem ekonomicznej nowoczesności związanej z ryzykiem, innowacją, inwestycjami. Inne jeszcze perspektywy ukażą się, gdy sklep przejmie Szlangbaum. Miasto zacznie przypominać dżunglę, gdzie rządzą prawa bezlitosnej walki o byt.

RHe59AJqvEEg8

Zdjęcie przedstawia duży plac otoczony kamienicami. Na placu znajduje się wiele straganów. Są handlarze, kupujący, przechodnie. Ulicą obok placu jadą wozy.

Paryż Prusa

Jeśli wizerunek Warszawy wiąże się z lokalną kulturą, to obraz XIX- wiecznego Paryża w Lalce ma wymiar uniwersalny. Co mógł zobaczyć w 1878 r. Wokulski, przyjeżdżając do Paryża? Miasto liczyło sobie już wtedy blisko dwa miliony mieszkańców i po słynnej przebudowie Haussmana, gigantycznym przedsięwzięciu urbanistycznymurbanistykaurbanistycznym z lat 1853–1870, niemal całkowicie zmieniło swój wygląd. W miejsce średniowiecznych jeszcze, pozbawionych chodników, zalanych nieczystościami ulic, Wokulski spacerował już nowymi bulwaramibulwarbulwarami, ulicą Rivoli. Zachwycał się wystawionymi sztukami, literaturą, a także zastaną technologią i przemysłem.

R11RyeQYcSSd1

Zdjęcie przedstawia panoramę dziewiętnastowiecznego Paryża. Widać liczne budynki, płynącą Sekwanę, a w oddali wieżę Eiffla.

Słowem, znalazł się w centrum tętniącej życiem metropolii, na tyle ciekawej, że wystarczającej do zbudowania opowieści o niej samej.

R7Jz1L6ShW7dl1

Henri de Toulouse‑Lautrec, W Moulin Rouge, 1892

Prus jednak zdecydował się na inny zabieg. Przedstawił Paryż z punktu widzenia głównego bohatera powieści, czyniąc w ten sposób opowieść o mieście historią samego Wokulskiego, odbiciem jego stanu emocjonalnego. Tym samym miasto ukazane zostało, podobnie jak bohater, jako wewnętrznie sprzeczne, złożone, trudne do pojęcia. Wokulski ogląda je nie tylko oczami człowieka, którego nastroje ciągle się zmieniają pod wpływem żywej miłości do Izabeli, ale także z perspektywy wszystkich ról, w jakich występuje. Jest kupcem i patrzy na nie, szacując jednocześnie materialną wartość widzianych budynków. Jest przybyszem z prowincji oszołomionym szybkością tętniącego tu życia i ogłuszonym zgiełkiem bulwarów, porównuje zatem Warszawę do stojącej wody, a Paryż do kotłującej się kipieli. Jest wreszcie naukowcem, pragnie więc uwolnić się od stereotypów poznawczych, od wiedzy utrwalonej w przewodnikach i poznać miasto na własną rękę.

Co ważne, obraz Paryża nie jest statyczny, ale dynamiczny, rozwija się i zmienia w trakcie pobytu wraz ze zmianą stanu emocjonalnego bohatera. Miasto jest początkowo chaosem (Wszystkie te widoki tworzyły dokoła niego chaos, któremu odpowiadał chaos panujący we własnej duszy), ale później Wokulski zaczyna dostrzegać w nim porządek i planowość.

Miasto tworzone przez setki pokoleń nie jest więc chaotycznym zlepkiem przypadkowych elementów, ale szczególną jednością w różnorodności, logicznie zbudowanym organizmem. Widać w tej idei związek z organicyzmemorganicyzmorganicyzmem Herberta Spencera.

Co ciekawe, Prus uważał, że w zbiorowym organizmie społecznym wieś pełni funkcję żołądka, a wielkie miasto serca i mózgu. Serca, bo przetwarza przychodzące ze wsi surowe zasoby naturalne i rozsyła je na zewnątrz, a mózgu, ponieważ skupia w sobie środki mające na celu podtrzymanie lub rozszerzenie oświaty i życia umysłowego.

Warto zauważyć, że Prusowe postrzeganie Paryża oczami Wokulskiego jako żywego organizmu różni się od podobnych wizji naturalistów, np. Emila Zoli. Te bowiem pesymistycznie podkreślały, że miastem rządzą prawa dżungli, bezwzględnej walki o byt, w której słabszy musi zginąć. Natomiast w Lalce Paryż nie jest ani dżunglą, ani potworem. Wokulski odnajduje w nim bowiem nie tylko zewnętrzny porządek, logikę całości, ale i ład wewnętrzny. W miarę poznawania miasta czuł, że rozpierzchnięte dotychczas wiadomości i poglądy zbiegają się w pewną całość, w jakiś system filozoficzny, który tłumaczył mu wiele tajemnic świata i jego własnego bytu. W końcu Paryż jest dla Wokulskiego przestrzenią otwartą, w której, jak sądzi, może się w pełni zrealizować, nie będąc narażonym na przesądy społeczne, których tak dotkliwie doświadczył w Warszawie. Tutaj, w metropolii, nie jest ważne, skąd pochodzi, ale kim jest i co potrafi.

RYydiVXdqWwjz

Wizja obu miast w Lalce dowodzi, że Prus dążył do przezwyciężenia stereotypów antyurbanistycznych. Zgodnie z zasadami estetyki realistycznej chciał możliwie rzetelnie i wszechstronnie przedstawić życie miejskie w powiązaniu z nowymi tendencjami. Obrazy Warszawy i Paryża wskazują zatem, że procesy modernizacyjne miały wpływ na zmiany społeczne, obyczajowe i kulturowe zachodzące w metropoliach. Dzięki nim miasto stało się przestrzenią samorealizacji dla nowoczesnego człowieka, umożliwiając mu jego rozwój osobisty.

Słownik