Rc3EqOSWzNMce1

Obraz przedstawia autoportret Stanisława Ignacego Witkiewicza. Jest tu ukazany dojrzały mężczyzna o pociągłej twarzy i dużym nosie, ma duże oczy i wysokie czoło. Jego włosy są krótkie, układające się, z przedziałkiem po prawej stronie jego głowy. Mężczyzna ubrany jest w koszulę i krawat. Za jego plecami, w oddali widać budynki z wysokimi kominami, z których wydobywa się gęsty, kłębiący się dym. W lewym, dolnym rogu obrazu widać zapiski: Witkacy 1938 24 VI (T.B) i niepowiązane w słowa pojedyncze litery.

Stanisław Ignacy Witkiewicz, znany również pod swoim artystycznym pseudonimem Witkacy, był osobowością literackiego dwudziestolecia międzywojennego. Poza pisarstwem zajmował się także fotografią, malarstwem oraz filozofią. Nie należał do żadnej grupy artystycznej, nie realizował założeń żadnego kierunku, ale od początku swojej twórczości kreował własną poetykę. Jako jedyny syn Stanisława Witkiewicza (1851–1915), młodopolskiego malarza, architekta i pisarza, dorastał w otoczeniu sztuki. Z domu wyniósł też zamiłowanie do nauki, przede wszystkim do filozofii, którą zajmował się od najmłodszych lat. W 1914 roku jego życiem wstrząsnęło samobójstwo narzeczonej Jadwigi Janczewskiej (1889–1914). Rozżalony artysta udał się w podróż do Nowej Gwinei wraz z przyjacielem, antropologiem Bronisławem Malinowskim (1884–1942). Podczas I wojny światowej służył w armii carskiej Rosji, był również świadkiem rewolucji październikowej. Po powrocie do kraju wzmogła się jego działalność artystyczna – Witkacy stworzył teorię Czystej Formy w sztuce, którą realizował w swoich dramatach i obrazach. Do jego najważniejszych sztuk teatralnych należą Oni (1920), Gyubal Wahazar (1921), Matka (1924) i Szewcy (1934). Witkiewicz tworzył również prozę – swoje obszerne, przepełnione intelektualnymi dygresjami dzieła, takie jak Pożegnanie jesieni (1927) czy Nienasycenie (1930), nazywał „powieściami‑workami”. Pod koniec życia skupił się na działalności naukowej, publikując przede wszystkim teksty filozoficzne. Popełnił samobójstwo po wybuchu II wojny światowej – dokładne okoliczności jego śmierci do dziś pozostają nieznane.

„Naukowa sztuka”

Szewcy to ostatnia sztuka Witkacego, która zachowała się do naszych czasów. Artysta ukończył ją w 1934 roku, po kilkuletniej przerwie w tworzeniu dzieł dramaturgicznych. Szewcy wpisują się w późniejszy, schyłkowy okres twórczości Witkiewicza i odróżniają się od jego wcześniejszych utworów teatralnych.

Teoria dramatu według Witkacego opierała się na rezygnacji z przedstawiania tak zwanych uczuć życiowych i podkreślaniu znaczenia formy dzieła. Sztuka nie miała oddziaływać na widza treścią, lecz poprzez deformację rzeczywistości, nagromadzenie napięć i nieprawdopodobnych wydarzeń, by wywołać pożądane przez autora uczucia metafizycznemetafizykametafizyczne. W Szewcach Witkacy zerwał z tą koncepcją. Nazywając ją Naukową sztuką ze „śpiewkami” w trzech aktach, zwrócił uwagę na jej zawartość merytoryczną. Dramat został pomyślany jako analiza przemian społecznych. Można go porównać do wykładu o charakterze historiozoficznymhistoriozofiahistoriozoficznym.

R15543hw5fWtG1

Zdjęcie przedstawia popiersie młodego mężczyzny w garniturze. Mężczyzna ma szczupłą, pociągłą twarz. Jego czoło jest wysokie, włosy krótkie, proste, zaczesane na prawą stronę. Mężczyzna uważnie przygląda się widzowi.

Witkacy to pseudonim, którego Stanisław Ignacy Witkiewicz używał jako artysta. Publikując swoje prace filozoficzne, przedstawiał się prawdziwym imieniem i nazwiskiem, aby jego tekstów naukowych nie czytano przez pryzmat prowokacyjnych dzieł sztuki i skandali.

W latach 30. XX wieku zajmował się przede wszystkim filozofią – pisał teksty naukowe, uczestniczył w dyskusjach akademickich. W Szewcach odbijają się echa toczonych ówcześnie sporów. Twórcę zajmowała kwestia postępującego uspołecznienia ludzkości i związanego z nim zaniku indywidualizmu. W swoich dziełach wielokrotnie przedstawiał świat przyszłości, w którym życie uległo całkowitej mechanizacji. W czasie pisania Szewców jego przewidywania dotyczące przyszłości zaczęły się sprawdzać i prawdopodobnie z tego względu zdecydował się na użycie przymiotnika „naukowa” w podtytule sztuki. Chciał podkreślić możliwość naocznego zweryfikowania postawionych w niej tez.

Ukazaniu prawideł rządzących rozwojem ludzkiego społeczeństwa sprzyja schematyczna konstrukcja dramatu – trzem aktom odpowiadają tu trzy następujące po sobie rewolucje. Zmieniło się nastawienie Witkacego – zniknęła programowa niejasność, mgliste wypowiedzi zastąpiły rzeczowe dyskusje. Postaci rozmawiają ze sobą jak specjaliści od filozofii, socjologii i psychologii:

Układ triadyczny

W konstrukcji dramatu istotna jest liczba „trzy”, która organizuje jego treść na wielu płaszczyznach. Tendencję do tworzenia struktur triadycznych w dramacie Witkacego zauważył Daniel C. Gerould:

RBwB4l9oYyvGW1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Jest on lekko łysiejący, szpakowaty. Jego włosy są zaczesane na twarz. Jego twarz jest pociągła. Widać na niej liczne zmarszczki i opuchliznę pod oczami. Mężczyzna ubrany jest w futro z kołnierzem. Ma surdut i koszulę ze stójką. Pod szyją ma zawiązaną apaszkę.

Przedstawiona w sztuce fabuła jest podzielona na trzy zasadnicze etapy. Po dwóch przeciwstawnych rewolucjach – socjalistycznej i faszystowskiej – następuje trzecia, ostateczna i zamyka dążenia, które były motorem poprzednich przewrotów. Badacz porównał to następstwo do dialektykidialektykadialektyki filozofa Georga Hegla (1770–1831), według którego każdej tezie odpowiada antyteza, a z ich połączenia powstaje synteza. W ten sposób Hegel opisywał nie tylko prawidłowości prowadzenia dyskusji, lecz także ogół procesów zachodzących w rzeczywistości. Na podobnych zasadach opiera się też struktura Szewców.

Idee Witkiewicza różnią się jednak od poglądów niemieckiego myśliciela, który zakładał, że każda powstała synteza staje się kolejną tezą, przeciw której występuje antyteza, aby wytworzyć następną syntezę. U dramacie polskiego pisarza nie ma mowy o dalszym rozwoju – przemiany społeczne kończą się wraz z nadejściem ostatecznej, technokratycznej rewolucji wyniszczającej całkowicie ludzki indywidualizm. Historia człowieka kończy się – pozostaje tylko doskonale zorganizowana masa skazana na wieczną stagnację.

Prostota

Dramat charakteryzuje się prostotą konstrukcji. Zdarzenia następują logicznie po sobie, wszystkie przewroty są z góry zapowiedziane – nawet klęski. Sajetan już w pierwszym akcie głosi, że nie wierzy w rewolucję, lecz mimo to wywołuje ją razem z czeladnikami. Akcja rozgrywa się w jednym miejscu, w zwyczajnym warsztacie szewskim. Nic nie zaburza chronologii następujących po sobie wydarzeń.

Finał sztuki jest zaskakująco krótki. Lakoniczna wymiana zdań między dygnitarzami nowego porządku wystarcza za opis technokratycznychtechnokracjatechnokratycznych rządów, w których nie ma miejsca dla jednostkowych przeżyć. Towarzysz X i Towarzysz Abramowski okazują się zwyczajnymi ludźmi, ich rozmowa jest pragmatyczna, podobnie jak życie w zmechanizowanym społeczeństwie. Podniosłe koncepcje wypowiadane przez pozostałych bohaterów utworu zostają w jednej chwili obalone, a Witkacy wieńczy ich zmagania prześmiewczymi słowami:

Słowniczek