II wojna światowa określana jest często mianem czasu apokalipsy spełnionejApokalipsa spełnionaapokalipsy spełnionej. Wypracowane przez ludzkość prawa, normy moralne oraz wartości straciły wówczas rację bytu. Zatarła się granica między dobrem i złem, usankcjonowane zostały takie zbrodnie przeciwko ludzkości, jak HolokaustHolokaustHolokaust, obozy zagłady, masowe egzekucje, tortury.

Doświadczania okupacyjne miały niebagatelny wpływ na tematykę oraz środki artystycznego wyrazu pojawiające się w utworach twórców tej generacji. Należało znaleźć język pozwalający na opisanie wojennej rzeczywistości nie tylko w wymiarze relacyjnym, sprawozdawczym, ale także uniwersalnym, związanym z jednostkowym doświadczeniem człowieka. Wyzyskiwanie czysto uczuciowych znaczeń, szafowanie patosem często prowadziło do patriotycznego banału.

R1SQwrNXhebl81
Popiersie Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Autorką rzeźby jest Anna Dulny Perlińska. Zdjęcie wykonał Paweł Cieśla.
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 4.0.

Krzysztof Kamil Baczyński – poeta, absolwent Państwowego Gimnazjum im. Stefana Batorego, już za życia cieszył się uznaniem. W czasie okupacji był żołnierzem Harcerskich Grup Szturmowych, potem Batalionu AK „Zośka”batalion AK „Zośka”Batalionu AK „Zośka”. W 1942 roku rozpoczął studia polonistyczne na tajnym Uniwersytecie Warszawskim. Aktywnie uczestniczył w konspiracyjnym życiu literackim stolicy, publikując pod pseudonimem Jan Bugaj. Zginął czwartego dnia powstania warszawskiego w pałacu Blanka.

Wielu krytyków uznaje Baczyńskiego za modelowego reprezentanta pokolenia Kolumbówpokolenie Kolumbówpokolenia Kolumbów. Jego poezja jest nierozerwalnie związana z tragicznymi losami tych młodych ludzi. Nie są to wiersze dosłownie oddające grozę wojny, ukazujące okupacyjną rzeczywistość in situin situin situ. Baczyński nawiązuje do tradycji – często romantycznej, reinterpretujereinterpretacjareinterpretuje ją. Symboliczny język, ekspresja, katastroficzna historiozofiahistoriozofiahistoriozofia łączą się w jego utworach z intensywnie przeżywanymi podstawowymi emocjami, obrazami miłości oraz śmierci. Doskonale potrafi oddać klimat tamtego czasu, ów ciężar, napięcie towarzyszące ludziom:

Lesław Marian Bartelski Debiut Jana Bugaja

Liryka okupacyjna młodych nie poddawała się naporowi bezpośredniemu rzeczywistości, jeśli wyrażała ją, to przez dalekie obrazy i skojarzenia, których tylko głęboki sens mówił o okrucieństwie wojny. [...] Baczyński nie ugiął się przed presją aktualności, nie nasycił łatwymi wojennymi rekwizytami swych utworów, nie poddał się konieczności tematu, on poezję swojego czasu pojmował, na szczęście, głębiej – była ona obrazem, nie zaś bezpośrednią reakcją, była przeżyciem, nie zaś wiernym oddaniem rzeczywistości.

pol1 Źródło: Lesław Marian Bartelski, Debiut Jana Bugaja, [w:] Lesław Marian Bartelski, Genealogia ocalonych, Kraków 1963, s. 54–56.

KatastrofizmkatastrofizmKatastrofizm historiozoficzny wiąże się z przekonaniem Baczyńskiego, poświadczonym codziennymi doświadczeniami, że historia zawsze dostarcza wydarzeń niszczących indywidualne istnienia. Stąd nurty fatalizmu obecne w twórczości poety czującego na sobie wyrok dziejów.

Podejście takie unaocznia nie tylko tragizm generacji Baczyńskiego, ale podbija grozę tamtych dni w sensie uniwersalnym. Wyraża rozdarcie młodych ludzi, którzy pragnąc kochać, stają przed koniecznością zabijania, a chcąc po prostu żyć i doświadczać świata, są ciągle zagrożeni śmiercią. Poeta pisze w jednym ze swoich wierszy:

Krzysztof Kamil Baczyński Ten czas

My sami – tacy mali, krok jeszcze – przejdziem w mit,
My sami – takie chmurki u skrzyżowania dróg,
gdzie armaty stuleci i krzyż, a na nim Bóg…

ktro2 Źródło: Krzysztof Kamil Baczyński, Ten czas, [w:] Antologia poezji polskiej, oprac. Jan Grzybowski, Katowice 2007, s. 772.

Krytyk literacki Kazimierz Wyka zauważył, że w 1941 roku Baczyński doświadczył „porażenia okupacyjnego”:

Kazimierz Wyka K.K. Baczyński, Utwory zebrane

[...] okres ten przyniósł wszystkie właściwe temu poecie zagadnienia, wszystkie środki wyrazu, nad którymi gwałtownie i suwerennie on zapanował. […] była to zarazem faza twórczości silnie nasycona pierwiastkami religijnymi, przeniknięta głęboką potrzebą samookreślenia się człowieka wobec jakiejś rzeczywistości transcendentnej.

ktro5 Źródło: Kazimierz Wyka, K.K. Baczyński, Utwory zebrane, red. Kazimierz Wyka, Kraków 1961, s. 32.

W wierszach Baczyńskiego uwidocznił się wówczas swoisty konflikt pomiędzy liryką czystą, bazującą na swobodnej grze wyobraźni, oraz poezją zaangażowaną, która zmusza do zajęcia aktywnej postawy wobec aktualnych wydarzeń. W niektórych utworach poeta przyjął rolę wieszcza, budził sumienia, w innych skupiał się na jednostkowym doświadczeniu grozy wojennego świata. Utwory te są silnie zmetaforyzowane, oniryczneoniryzmoniryczne, wieloznaczne.

Ważną rolę w poezji Jana Bugaja odgrywa przyroda – ta sielska, kojarzona z idyllicznymidyllaidyllicznym czasem dzieciństwa, i ta przynosząca zniszczenie, przypisana czasowi wojennej pożogipożogapożogi:

Krzysztof Kamil Baczyński Pokolenie

Kwiaty to krople miodu – tryskają
ściśnięte ziemią, co tak nabrzmiała,
pod tym jak korzeń skręcone ciała,
żywcem wtłoczone pod ciemny strop.

ktro3 Źródło: Krzysztof Kamil Baczyński, Pokolenie, [w:] Antologia poezji polskiej, oprac. Jan Grzybowski, Katowice 2007, s. 772.

W 1942 roku Baczyński ożenił się z Barbarą Drapczyńską, także studentką polonistyki. Żona stała się jedną z najważniejszych osób w życiu oraz twórczości poety. To jej poświęcił cykl erotyków, tak bardzo odbiegających stylem i nastrojem od innych jego utworów. Miłość i bliskość przyniosły ukojenie, dały szansę na oderwanie się od horroru wojennej rzeczywistości. Bohaterka liryczna tych wierszy zostaje ukazana w odrealnieniu, stanowi integralną część natury.

Krytyk literacki Wojciech Kudyba pisał o Baczyńskim:

Wojciech Kudyba Krzysztof Baczyński – poeta i żołnierz czasu spełnionej Apokalipsy

[...] każdy rodzaj eskapizmueskapizmeskapizmu uważał za dezercję. Twierdził, że podstawowym obowiązkiem poety jest sprostanie rzeczywistości, zwłaszcza wtedy, gdy czas jest mroczny, katastrofalny.

ktro4 Źródło: Wojciech Kudyba, Krzysztof Baczyński – poeta i żołnierz czasu spełnionej Apokalipsy, Warszawa 2019, s. 3.

Słownik

kedyw
Apokalipsa spełniona
Apokalipsa spełniona

(gr. apokalypsis - odsłonięcie, zdjęcie zasłony, objawienie od apokalýptein - odsłaniać, ujawniać; apó - od + i kalýptein - zasłonić) – przekonanie o przyjściu zapisanego w biblijnej apokalipsie końca świata, zagładzie ludzkości pełnej zniszczeń i katastrof

batalion AK „Zośka”
batalion AK „Zośka”

batalion złożony przede wszystkim z członków Szarych Szeregów, wchodzący w skład Armii Krajowej, biorący udział w powstaniu warszawskim; nazwa batalionu miała upamiętniać dowódcę warszawskich Grup Szturmowych - Tadeusza Zawadzkiego (ps. „Zośka”)

historiozofia
historiozofia

(gr. historía – wiedza + sophía – mądrość) – filozofia historii; ogólne rozważania nad sensem wydarzeń dziejowych, mechanizmami oraz prawami rządzącymi biegiem dziejów, miejscem i rolą jednostki w kształtowaniu historii, a także wzajemnymi relacjami pomiędzy kulturą a historią. Problematyka i ustalenia historiozofii zmieniają się w czasie pod wpływem aktualnych wydarzeń, osiągnięć nauki oraz przemian światopoglądowych

Holokaust
Holokaust

(łacina kośc. holocaustum; gr. holo‑kautóō – spalam ofiarę w całości) – termin przyjęty w języku angielskim na określenie zagłady Żydów w Europie, do której doszło w czasie II wojny światowej. Nazwa ta jest często kwestionowana zwłaszcza przez żydowskich teologów, którzy całopalenie interpretują jako męczeństwo, ofiarę, a ludobójstwo Żydów określają mianem Szoa (zagłada)

idylla
idylla

(łac. īdyllium – forma, kształt) pogodne, beztroskie życie

in situ
in situ

(łac.) w miejscu

katastrofizm
katastrofizm

(gr. katastrophḗ) – przewrót – prąd artystyczny, szczególnie widoczny w poezji dwudziestolecia międzywojennego, wyrażający się przeczuciem nadchodzącej zagłady, historiozoficznym oraz metafizycznym niepokojem, nawiązaniami do języka symboliki biblijnej

oniryzm
oniryzm

(gr. óneiros – sen, marzenie senne) – pojawiająca się w literaturze, sztukach plastycznych oraz filmie tendencja polegająca na kreowaniu rzeczywistości na wzór snu; także budowanie utworu w nawiązaniu do reguł rządzących marzeniem sennym (np. fragmentaryczność)

pokolenie Kolumbów
pokolenie Kolumbów

pokolenie literackie obejmujące pisarzy polskich urodzonych ok. 1920 roku, których doświadczeniem formującym była II wojna światowa. Termin używany także ogólnie, odnoszący się do wszystkich ludzi urodzonych w tym okresie. Nazwa została zaczerpnięta z powieści Romana Bratnego, pt. Kolumbowie. Rocznik 20, opisującej wojenne oraz powojenne losy grupy młodych ludzi biorących udział w walce z hitlerowskim okupantem

pożoga
pożoga

dramatyczne wydarzenia przynoszące wiele zniszczeń oraz cierpień

reinterpretacja
reinterpretacja

(łac. re- – pierwszy człon wyrazów złożonych mający znaczenie: znów, powtórnie, ponownie, na nowo + interpretor – tłumaczę) – nowe, odmienne od poprzedniego spojrzenie na np. utwór literacki, dzięki któremu zyskuje on nowe znaczenie

eskapizm
eskapizm

(ang. escape – wymknąć się, uniknąć czegoś) – ucieczka, oderwanie się od rzeczywistości i problemów z nią związanych