Bytowanie w różnych środowiskach wymaga od zwierząt wykonywania rozmaitych czynności i związanych z nimi ruchów, które dają im możliwość przetrwania.

Środowisko wodne charakteryzuje się dużą gęstością, co pociąga za sobą konieczność budowy ciała zmniejszającej opór podczas ruchu. Dlatego kształt ciała większości zwierząt wodnych jest opływowy, tzn. wydłużony, obły, bez silnie odstających części zwiększających opór. Jeśli ciało zwierzęcia jest mniej gęste niż woda, może ono bez wysiłku utrzymywać się na powierzchni lub w toni wodnej. Na przykład u większości ryb kostnoszkieletowych pęcherz pławny napełnia się mieszaniną gazów: tlenu, azotu i dwutlenku węgla, których gęstość jest niższa od gęstości wody. Regulacja objętości gazów w pęcherzu pławnym umożliwia rybom zmianę poziomu zanurzenia.

Typy poruszania się zwierząt w środowisku wodnym:

• ruch wiosłowy – konsekwencja spłaszczonych odnóży; np. ryby odpychają się od wody za pomocą płetw i cyklicznie powtarzanych ruchów ciała;

• ruch odrzutowy – gwałtowny skurcz ciała, powodujący wyrzucenie wody w jedną stronę, skutkujący ruchem zwierzęcia w stronę przeciwną; cecha meduzmeduzameduz i głowonogów;

• ruch za pomocą ogona – w pionie u  waleni, w poziomie u ryb, także u krokodyli i niektórych jaszczurek;

• ruch ślizgowy – charakterystyczny dla zwierząt żyjących na powierzchni wody, wykorzystujących zjawisko napięcia powierzchniowego oraz siły wyporusiła wyporusiły wyporu

• pełzanie i kroczenie – zwierzęta zamieszkujące dno zbiorników wodnych.

R1KUgXTbG0x1u

Grafika przedstawia rawkę błazna. Charakteryzują ją podłużne ciało z dużym odwłokiem oraz chwytne odnóża tułowiowe drugiej pary. Jej ciało ma intensywnie czerwoną barwę.

R17RUwBqeft40

Zdjęcie przedstawia żółwia morskiego. Jego brązowo‑zielony pancerz jest płaski, opływowy i pokryty w całości dużymi, rogowymi płytami. Wszystkie kończyny przypominają szerokie, płaskie wiosła.

RqyvT2m5aZRhz

Zdjęcie przedstawia liczne, niewielkie meduzy. Ich ciała są przezroczyste. Na dzwonach widoczne są drobne, białe kropki. Ramiona rozszerzają się na końcach, przypominając falbanki.

RTBO6DWjtZ17K

Zdjęcie przedstawia taflę wody, w której odbija się błękitne niebo. W lewym górnym rogu na tafli wody unosi się nartnik. Ma trzy pary długich odnóży i drobne czarne ciało. Pierwsza para odnóży jest znacznie krótsza od pozostałych.

R1DfnoFpLl6Fn

Fotografia przedstawia kremowo‑brązową strzykwę na dnie morza. Jej ciało jest podłużne i pokryte licznymi zgrubieniami.

Środowisko lądowe ma znacznie mniejszą gęstość niż wodne. Zwierzęta zamieszkujące lądy nie spotykają się z ograniczeniami związanymi z dużą gęstością otoczenia, ich ciała nie muszą zapewniać dużej siły do pokonania oporu środowiska. Ląd charakteryzuje się ogromną różnorodnością ukształtowania i struktury podłoża. Dlatego większość zwierząt lądowych ma mocną konstrukcję układu ruchu (szkieletu i mięśni) oraz różne narządy służące do poruszania się.

Narządami lokomocyjnymi większości zwierząt lądowych są różnorodne odnóża (u bezkręgowców) i kończyny (u kręgowców), umożliwiające:

• ruch kroczący – najczęstszy rodzaj przemieszczania się zwierząt lądowych;

• bieg – modyfikacja ruchu kroczącego, umożliwiająca szybką ucieczkę przed zagrożeniem lub dogonienie ofiary;

• ruch skaczący – umożliwia bardzo szybkie przemieszczanie się, ale występuje rzadko ze względu na duże zapotrzebowanie energetyczne;

• pełzanie – występuje u zwierząt lądowych pozbawionych odnóży lub kończyn;

• lot – związany z wykształceniem zdolności do poruszania się w powietrzu.  Ponieważ żaden organizm nie ma tak małej gęstości jak powietrze, latające zwierzęta muszą wytworzyć odpowiednią siłę nośną, aby wznieść się i pozostać w locie. Pomagają im w tym skrzydła lub inne powierzchnie nośne w postaci fałdów skórnych.

RMH4fDBlhOFb6

Zdjęcie przedstawia jaszczurkę zwróconą bokiem do widza. Podpiera się na przednich kończynach tak, że jej głowa i szyja są uniesione. Ogon jaszczurki jest uniesiony i zwinięty w spiralę nad jej ciałem. W jej umaszczeniu dominują odcienie brązu. Na grzbiecie ma ciemnozielone pasy.

RonNm3fBNHbPD

Zdjęcie przedstawia trzy strusie stojące na ziemi na błękitnym tle nieba. Ich nogi i szyje są cienkie i długie. Upierzenie pokrywające ciało jest puchate, w szarych barwach.

R1KUIvcoiMnUl

Zdjęcie przedstawia kangura w trakcie skoku. Zwrócony jest bokiem do widza. Jego przednie kończyny są krótkie, a tylne długie i silnie umięśnione. Ma długi, gruby ogon, zwężający się ku końcowi. Uszy kangura są duże i zaokrąglone. Futro zwierzęcia jest szaro‑brązowe.

R18xU1mgwC4p2

Zdjęcie przedstawia grzechotnika. Jego ciało jest zwinięte. Barwy łusek tworzą charakterystyczny wzór: biało‑czarna obwódka wokół romboidalnych kolorowych plam tworzy kontrastujący zygzak. Wąż ma wystawiony język. Jest on długi i cienki, o fioletowo‑czarnych barwach.

Specyficznym rodzajem środowiska lądowego jest powietrze. Mimo że ma ono najniższą gęstość ze wszystkich środowisk, aktywne poruszanie się w nim wymaga wkładania dużego wysiłku w przeciwstawienie się sile grawitacji. Konieczne jest także minimalizowanie oporu powietrza. Latające zwierzęta muszą mieć opływowy kształt ciała i specjalne narządy lokomotoryczne (skrzydła lub inne powierzchnie lotne), a masa ich ciała nie może być duża (stąd m.in. obecność kości pneumatycznych i brak zębów u ptaków).

W zależności od charakteru wykonywanego ruchu zdolność do lotu można podzielić na:

• czynną – związaną z aktywną pracą mięśni poruszających narządami ruchu (występuje u ptaków, nietoperzy, owadów);

• bierną – związaną z wykorzystaniem prądów powietrznychprądy konwekcyjneprądów powietrznych, niewymagającą pracy mięśniowej.

R1OMhRV39MiYb

Zdjęcie przedstawia motyla siedzącego na źdźble trawy. Wierzch jego skrzydeł jest brunatny z żółtopomarańczowymi plamkami.

R1Ay4bzGNAssc

Zdjęcie przedstawia mewę śmieszkę w locie. Jej głowa, szyja, spód ciała, ogon i skrzydła są jasnoszare. Końce lotek są czarne, a nogi i dziób czerwone.

Odmianą lotu biernego jest lot ślizgowy, obserwowany u wszystkich gatunków kręgowców z wyjątkiem krągłoustych. Umiejętność ta została nabyta w drodze ewolucji przez wykształcenie struktur zwiększających powierzchnię nośną ciała, ale zwykle niemających zdolności do poruszania się. Taki lot jest możliwy jedynie na krótkie odległości.

RbVAmUdxaMTAE

Zdjęcie przedstawia rybę nad powierzchnią błękitnego morza. Po bokach ciała ma dwie długie płetwy, rozciągnięte na boki jak skrzydła. Jej ogon zaznacza na wodzie zygzakowaty ślad.

R136FnHCfHqsx

Zdjęcie przedstawia żabę siedzącą na zielonej, okrągłej łodydze. Od strony grzbietu skóra żaby jest koloru zielonego, brzuch jest kremowy, a wewnętrzne strony kończyn są koloru żółtego. Pomiędzy palcami widoczne są żółto‑czarne błony.

RG4bh8K8TRUgJ

Zdjęcie przedstawia smoka latającego. Ma długie ciało zakończone cienkim, bardzo długim ogonem. Pomiędzy przednimi a tylnymi kończynami, po bokach ciała znajdują się dwa trójkątne płaty skóry. Ubarwienie jaszczurki jest brązowo‑kremowo‑żółte.

RhM12uZUvKtKW

Zdjęcie przedstawia orła cesarskiego w locie, na tle suchych traw. Pióra orła są ciemnoszare, z białymi pasami rozciągającymi się wzdłuż skrzydeł. Zwierzę ma masywny, haczykowaty dziób.

R1TK1JD4S6cGx

Zdjęcie przedstawia lotopałankę karłowatą w locie, w trakcie przemieszczania się z jednego drzewa na drugie. Zwierzę jest koloru brązowego, posiada długi ogon. Jego kończyny są wyciągnięte na boki tak, że fałdy skóry pomiędzy nimi są mocno naciągnięte, przyjmując kształt kwadratu.

Są też zwierzęta, które przemieszczają się pod ziemią. Dżdżownice poruszają się poniżej poziomu gruntu za pomocą skurczy i rozkurczy mięśni, a krety mają mocne przednie kończyny grzebne przystosowane do kopania.

W zależności od stopnia rozwoju, rozmiarów ciała oraz warunków środowiskowych różne typy i gromady zwierząt zaadaptowały się do ruchu na różne sposoby.

Parzydełkowce

Parzydełkowce przyjmujące postać meduzy przemieszczają się ruchem odrzutowym. Wytwarzają uderzeniowe prądy wodne poprzez kurczące się warstwy mięśniowe ciała o kształcie dzwonu. Pomimo aktywnego ruchu, meduzy nie potrafią przeciwstawić się prądowi wody. PolipypolipPolipy mogą się poruszać dzięki koziołkowaniu po podłożu.

RI6xh65zzVHxc

Film przedstawia stułbie pospolite.

Film przedstawia stułbie pospolite.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RI6xh65zzVHxc

Film przedstawia stułbie pospolite.

Pierścienice

U pierścienic występują dwie grupy mięśni ułożonych podłużnie i okrężnie, których naprzemienne skurcze umożliwiają przemieszczanie się przez pełzanie. Wieloszczety, które należą do pierścienic, są pierwszymi organizmami, które wykształciły specyficzne narządy lokomocyjne – parapodiaparapodiaparapodia.

Parapodium jest płatowatym, parzystym, bocznym wyrostkiem występującym niemal w każdym metamerze (segmencie) z wyjątkiem odcinka głowowego i odbytowego. Składa się z gałęzi grzbietowej i brzusznej oraz aparatu mięśniowego, którego skurcze umożliwiają ruch. Parapodia poruszają się na przemian po obu stronach ciała. Chitynowe szczecinki, występujące u wieloszczetów, wzmacniają parapodia i pozwalają zwierzęciu odpychać się od podłoża, natomiast płatowaty kształt narządów lokomocyjnych umożliwia im pływanie.

Pijawki przemieszczają się po lądzie ruchem kroczącym: tylna, większa przyssawka przyczepia się do podłoża, a dzięki skurczowi mięśni okrężnych następuje wydłużenie ciała. Następnie przytwierdzeniu ulega przednia, mniejsza przyssawka – po skurczu mięśni podłużnych ciało zwierzęcia skraca się i przyciąga większą przyssawkę.

R4HPZjFKVIkjZ

Film przedstawia pijawkę.

Film przedstawia pijawkę.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R4HPZjFKVIkjZ

Film przedstawia pijawkę.

Stawonogi

Skomplikowane odnóża, pełniące różnorodne funkcje (w tym związane z przemieszczaniem się) obserwowane są po raz pierwszy u stawonogów (Arthropoda), zwierząt wyposażonych w szkielet zewnętrzny. Odnóża stawonogów zbudowane są z segmentów połączonych stawami. U różnych gatunków wyewoluowały w kierunku pełnienia funkcji: krocznej, skocznej, czepnej, chwytnej i grzebnej.

U większości owadów obecne są dodatkowo błoniaste wytwory powłoki ciała – skrzydła, umożliwiające im aktywny lot.

R1QauCNHnSh1M

Film przedstawia pszczoły miodne.

Film przedstawia pszczoły miodne.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1QauCNHnSh1M

Film przedstawia pszczoły miodne.

Mięczaki

Mięczaki (Mollusca) wykształciły silnie umięśnioną nogę umożliwiającą im pełzanie, pływanie lub zagrzebywanie się w podłożu.

RVB4OltRu2HBM

Film przedstawia przegrzebki zwyczajne.

Film przedstawia przegrzebki zwyczajne.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RVB4OltRu2HBM

Film przedstawia przegrzebki zwyczajne.

Głowonogi o wewnętrznym chrzęstnym szkielecie osłaniającym ich mózgi przemieszczają się ruchem odrzutowym. Noga uległa u nich przekształceniu w ramiona otaczające otwór gębowy. Do jamy ciała prowadzi charakterystyczny lejeklejeklejek, a wyrzucana przez niego woda odpycha zwierzę w toni, umożliwiając ruch.

RCs7GGyMMJK9J

Film przedstawia ośmiornicę zwyczajną.

Film przedstawia ośmiornicę zwyczajną.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RCs7GGyMMJK9J

Film przedstawia ośmiornicę zwyczajną.

Szkarłupnie

Szkarłupnie mają wapienny szkielet wewnętrzny, a ich ruch wiąże się z pracą układu ambulakralnego. Wypełnia go woda morska, która dostaje się do niego perforowaną grzbietową płytką madreporową. Układ ambulakralny zbudowany jest z kanału okrężnego i odchodzących od niego kanałów promienistych połączonych z kanalikami bocznymi, zakończonymi ampułkami z nóżkami ambulakralnymi. Na końcach nóżek ambulakralnych znajdują się przyssawki. Gdy nóżka napełnia się wodą, przyssawka przytwierdza zwierzę do podłoża, a skurcz mięśni powodujący przepływ wody z powrotem do ampułki powoduje odczepienie nóżki. Współdziałanie nóżek pozwala na powolny ruch całego ciała.

R9xXTKShzVSyw

Film przedstawia rozgwiazdę z gatunku Pisaster ochraceus.

Film przedstawia rozgwiazdę z gatunku Pisaster ochraceus.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R9xXTKShzVSyw

Film przedstawia rozgwiazdę z gatunku Pisaster ochraceus.

Strunowce (Chordata) są silnie zróżnicowanym typem zwierząt, które wykształciły przystosowania do poruszania się w praktycznie wszystkich środowiskach.

Bezczaszkowce

Lancetnik żyje w wodach słonych, w warstwie przydennej. Wzdłuż ciała lancetnika ciągnie się fałd skórny pełniący funkcję płetwy grzbietowej, odbytowej i płetw parzystych u ryb. Lancetnik porusza się dzięki ruchom ciała na boki oraz pracy płetw. Wyginanie ciała możliwe jest dzięki naprzemiennym skurczom mięśni prawej i lewej strony ciała. Mięśnie te, zbudowane z segmentów zwanych miomerami, są przesunięte względem siebie, co usprawnia poruszanie się zwierzęcia.

Krągłouste

Minogi poruszają się wyłącznie za pomocą nieparzystych płetw: dwóch grzbietowych – przedniej i tylnej, która przechodzi w symetryczną płetwę ogonową.

Ryby

Żyją w toni wodnej i mają opływowy kształt ciała, co zmniejsza opór wody. Gatunki bytujące przy dnie są spłaszczone, dzięki czemu mogą łatwiej spoczywać na podłożu. Wszystkie ryby zaopatrzone są w płetwy – parzyste piersiowe i brzuszne oraz pojedyncze: grzbietową, odbytową i ogonową. Ruch postępowy umożliwia rybom płetwa ogonowa, natomiast pozostałe płetwy pozwalają na zmiany kierunku ruchu i gwarantują utrzymanie równowagi.

Płazy

Większość płazów, zwierząt prowadzących wodno‑lądowy tryb życia, ma dwie pary szeroko rozstawionych kończyn. Takie ich umiejscowienie powoduje, że tułów tych zwierząt styka się z wilgotnym podłożem, umożliwiając im utrzymanie prawidłowej wilgotności ciała. Palce płazów są połączone błoną, która ułatwia im pływanie. Dodatkowo płazy ogoniaste mają ogon, będący główną siłą napędową w środowisku wodnym. Z kolei płazy bezogonowe mają silnie umięśnione kończyny tylne o wydłużonych kościach, co na lądzie umożliwia im wykonywanie skoków.

Gady

Kończyny gadów, w porównaniu z kończynami płazów, ulokowane są nieco bardziej pod tułowiem, niż po bokach ciała, co daje gadom możliwość szybszego poruszania się po lądzie. Niektórym gadom, np. krokodylom, silnie umięśniony ogon usprawnia poruszanie się w wodzie. Węże i beznogie jaszczurki poruszają się poprzez pełzanie, przy czym silnie rozwinięte mięśnie szkieletowe poprzecznie prążkowane sprawiają, że ruch ten jest znacznie szybszy niż u pełzających bezkręgowców.

R1LUpneqmfzJF

Film przedstawia żmiję zygzakowatą.

Film przedstawia żmiję zygzakowatą.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1LUpneqmfzJF

Film przedstawia żmiję zygzakowatą.

Ptaki

Są zwierzętami, które wykształciły zdolność do aktywnego lotu. Ciało większości ptaków ma opływowy kształt i pokryte jest piórami – wytworami naskórka. Lotki i sterówki zapewniają powierzchnie lotne, natomiast pióra pokrywowe i puchowe zmniejszają opór powietrza i służą termoizolacji. Podstawowym przystosowaniem ptaków do lotu jest przekształcenie kończyn przednich w skrzydła – element generujący siłę nośną podczas lotu. Lot czynny, aktywny, wymaga pracy mięśni, jednak część ptaków ma też możliwość lotu biernego – szybowania. Ten rodzaj lotu nie wymaga pracy mięśni, ponieważ wiąże się z korzystaniem ze wstępujących prądów powietrznych.

Ssaki

Większość ssaków ma cztery kończyny zlokalizowane pionowo pod tułowiem. Pozwalają one bardzo sprawnie i szybko poruszać się ruchem krocznym. Zróżnicowanie przystosowań ssaków do poruszania się, wynikające z zasiedlania  różnorodnych środowisk, jest bardzo duże. U waleni kończyny tylne zostały zredukowane. Dzięki temu zwierzęta te mają opływowy kształt ciała. Z kolei nietoperze są jedynymi ssakami zdolnymi do aktywnego lotu dzięki przekształconym kończynom przednim o wydłużonych palcach, między którymi rozpięta jest błona lotna. Inne ssaki, np. kangury, są w stanie bardzo szybko i sprawnie przemieszczać się przez skakanie. Umożliwiają im to silnie umięśnione kończyny tylne i rozwinięty ogon, odpowiadający za utrzymanie równowagi.

Więcej informacji na temat lokomocji zwierząt znajdziesz w e‑materiałach: Narządy lokomotoryczne zwierzątP9XhObe93Narządy lokomotoryczne zwierząt oraz Ruch zwierząt i jego rodzajeP1CyUyOAKRuch zwierząt i jego rodzaje.

Słownik