Rozwój świata organicznego, zmiany klimatu i ruchy górotwórcze stały się podstawą do podziału dziejów Ziemi na jednostki geologiczne – eryeraery, okresyokres geologicznyokresy, epoki i piętra.

Podział dziejów Ziemi na ery i okresy przedstawia tablica stratygraficzna.

R1FPY88dyoVOD

Ilustracja zawiera podział dziejów Ziemi na ery, okresy i wiek w milionach lat. Najstarsza jest era archaiczna (archaik) od 4,6 do 2,6 miliarda lat temu. Po niej era proterozoiczna (proterozoik) - od 2,6 miliarda do 570 milionów lat temu. Po niej nastąpiła era paleozoiczna (paleozoik). Era ta dzieli się na sześć okresów. Najstarszy z nich to kambr - od 570 do 495 milionów lat temu, następnie ordowik od 495 do 425 milionów lat temu, sylur - od 425 do 400 milionów lat temu, dewon - od 400 do 360 milionów lat temu, karbon - od 360 do 290 milionów lat temu oraz perm - od 290 do 245 milionów lat temu. Kolejna była era mezozoiczna (mezozoik). Dzieli się ją na trzy okresy. Najstarszy z nich to trias - od 245 do 204 milionów lat temu, następnie jura - od 204 do 130 milionów lat temu i kreda - od 130 do 65 milionów lat temu. Ostatnia, trwająca do dzisiaj era to era kenozoiczna. Dzieli się ją na trzy okresy. Najstarszy z nich to paleogen - od 65 do 24 milionów lat temu. Środkowy okres to neogen - od 24 do 1,87 miliona lat temu. Ostatni okres kenozoiku to czwartorzęd. Dzieli się go na dwa podokresy: plejstocen i holocen. Plejstocen miał miejsce od 1,87 miliona lat temu do 12 tysięcy lat temu. Holocen zaczął się 12 tysięcy lat temu i trwa do dziś.

Najstarszą erąeraerą w dziejach Ziemi jest era archaiczna. Bardzo często bywa łączona z erą proterozoiczną i określana wspólną nazwą – prekambr.

Prekambr trwał około 4 mld lat. W tym czasie zaczęła kształtować się litosfera, atmosfera i hydrosfera. Uformowały się też pierwsze kontynenty. Skorupa ziemska miała niewielką grubość, co sprzyjało intensywnym procesom magmowym, zarówno wulkanicznym, jak i plutonicznym. W prekambrze uformowane zostały cokoły kontynentalne, a także podłoża prekambryjskich platform (np. wschodnioeuropejskiej, na której położona jest znaczna część obszaru Polski).

Z tego okresu nie ma skamieniałości, wiadomo natomiast, że w proterozoiku istniały prymitywne bakterie i sinice, z których zaczęły ewoluować pierwsze rośliny zdolne do fotosyntezy.

Znaczny wzrost zawartości tlenu w atmosferze pod koniec prekambru spowodował rozwój życia, co zakończyło tę erę. Z prekambru pochodzą też złoża żelaza, cynku, niklu.

Kolejną erą w dziejach Ziemi była era paleozoiczna. Rozpoczęła się 570 mln lat temu i składała się z sześciu okresów: kambru, ordowiku, syluru, dewonu, karbonu i permu. Trzy pierwsze okresy zalicza się do starszego paleozoiku, a trzy kolejne do paleozoiku młodszego.

Na początku paleozoiku – w kambrze – prakontynent Pangea podzielił się na kilka mniejszych części (Baltika, Laurencja, Syberia, Gondwana). W sylurze Laurencja połączyła się z Baltiką, co doprowadziło do powstania Laurusji. Pod koniec ery (karbon, perm) wszystkie kontynenty połączyły się ponownie w jeden wielki kontynent – Pangeę II.

W erze paleozoicznej miały miejsce dwa fałdowania. Pierwsze, fałdowanie kaledońskie, rozpoczęło się pod koniec kambru i trwało aż do wczesnego dewonu.  Wypiętrzyły się wówczas łańcuchy górskie: Góry Kaledońskie, Grampian, Góry Skandynawskie w Europie, północno‑wschodnia część Appalachów (Ameryka Północna) oraz Góry Świętokrzyskie. Drugie fałdowanie, hercyńskie (nazywane też waryscyjskim), rozpoczęło się pod koniec syluru i trwało aż do końca permu. Wypiętrzeniu uległy wówczas Wogezy, Harz, Ural, Appalachy, Góry Iberyjskie, Kantabryjskie, Przylądkowe, Masyw Centralny, a w Polsce – Sudety.

Gondwana, czyli kontynent południowy, znajdowała się w pobliżu bieguna południowego, co sprzyjało powstawaniu lądolodów. Pozostałe kontynenty położone były w strefie cieplejszego klimatu, w którym powstawały grube serie utworów piaszczystych i zlepieńców o czerwonym zabarwieniu. W karbonie, w gorącym i wilgotnym klimacie, rozwijały się olbrzymie torfowiska, które dały początek wielkim złożom węgla kamiennego. Po fałdowaniu waryscyjskim na znacznej części obszaru Europy zapanowały warunki pustynne, które przetrwały do permu, a nawet do triasu.

W kambrze rozpoczął się rozwój wielu grup zwierząt, które miały twarde elementy szkieletowe (gąbki, małże, szkarłupnie i stawonogi, czyli trylobity). Istniały wtedy wszystkie żyjące dzisiaj typy zwierząt z wyjątkiem kręgowców. W ordowiku powstawały rafy koralowe budowane zarówno przez koralowce, jak i gąbki.

W sylurze pojawiły się kręgowce (bezszczękowce i ryby). W tym samym czasie doszło do wyjścia roślin i zwierząt na ląd.

W dewonie pojawiły się drzewiaste rośliny zarodnikowe, skrzypy, widłaki i paprocie, które szczyt rozwoju osiągnęły w karbonie. W permie natomiast ustąpiły miejsca lasom iglastym. Pod koniec permu wymarło około 90% morskich zwierząt.

Jako pierwsze skamieniałości przewodnieskamieniałość przewodniaskamieniałości przewodnie wykorzystywane są głównie trylobity oraz graptolity. Duże znaczenie mają także konodonty oraz prymitywne głowonogi.

Surowce mineralne eksploatowane na terenie Polski – węgiel kamienny, gaz ziemny, rudy miedzi, soli potasowej i kamiennej – pochodzą właśnie z paleozoiku.

Era mezozoiczna trwała 170 mln lat, dzieli się na trzy okresy: trias, jurę i kredę.

W mezozoiku odbywały się intensywne ruchy płyt litosfery, które spowodowały rozdzielenie powstałego w permie kontynentu. Charakterystyczne były częste transgresje i regresje mórz i oceanów, stąd pochodzą pokłady wapieni i innych skał osadowych.

W triasie rozpoczął się rozwój Atlantyku, jednocześnie wzrastał zasięg istniejącego Oceanu Tetydy.

W triasie i jurze miały miejsce pierwsze ruchy orogenezy alpejskiej, lecz dopiero w kredzie aktywność tektoniczna nasiliła się i spowodowała znaczne wypiętrzenie Tatr.

W triasie intensywnie rozwijały się rośliny iglaste. Świat zwierząt lądowych wzbogacił się o prymitywne ssaki, ale przez cały mezozoik pozostawały one w cieniu dinozaurów, których szczyt rozwoju przypada na okres jury. Pod koniec kredy wyginęły wszystkie dinozaury. Prawdopodobnie zostało to spowodowane uderzeniem wielkiego meteorytu w regionie półwyspu Jukatan. Katastrofa ta spowodowała zagładę także innych grup zwierząt, wśród nich amonitów i prymitywnych ryb.

Do skamieniałości przewodnich tego okresu można zaliczyć amonity i belemnity, drugorzędną rolę stratygraficzną pełniły małże, otwornice, małżoraczki i ramienionogi.

Skały mezozoiczne występują powszechnie na terenie Polski. Największe zwarte wychodnie tworzą w Tatrach i Pieninach. Do najważniejszych surowców mineralnych eksploatowanych w Polsce, a pochodzących z mezozoiku, należą rudy cynku i ołowiu Wyżyny Śląskiej.

Era kenozoiczna to era, która trwa do dziś, dzieli się na paleogen, neogen i czwartorzęd, w którym wyróżniamy plejstocen i holocen.

W paleogenie trwały intensywne ruchy orogenezy alpejskiej, uformowane zostały wówczas Alpy, Atlas, Pireneje, Karpaty, Apeniny, Góry Dynarskie, Kordyliery, Andy, Kaukaz, Himalaje i szereg mniejszych łańcuchów górskich.

Góry wypiętrzone w starszych fałdowaniach uległy pionowym ruchom blokowym, które doprowadziły do powstania gór zrębowych (Sudety).

W neogenie układ kontynentów przybrał obecną formę. W ciepłym klimacie paleogenu bujnie rozwijały się trawy, nastąpił rozwój ssaków, licznie występowały trąbowce, nosorożce, wielbłądy, tapiry, konie oraz ssaki drapieżne. Równolegle odbywała się szybka ewolucja ptaków.

Klimat pod koniec trzeciorzędu stawał się coraz chłodniejszy, na Antarktydzie rozrastał się lądolód.

Terytorium dzisiejszej Polski leżało niewiele bliżej równika niż dzisiaj, ale klimat był zdecydowanie cieplejszy i wilgotniejszy, co sprzyjało rozwojowi torfu, który następnie przekształcił się w węgiel brunatny.

W czwartorzędzie dalsze ochłodzenie klimatu spowodowało rozwój olbrzymich pokryw lodowych.

Ostatni lądolód ustąpił z terenu środkowej Europy zaledwie około 12000 lat temu, dlatego czwartorzęd dzieli się na plejstocen, czyli okres zlodowaceń, i holocen, czyli etap po ustąpieniu lądolodu i lodowców.

W plejstocenie klimat wielokrotnie się zmieniał, miało tu miejsce 8 zlodowaceń (glacjałów): zlodowacenie Wisły, Warty, Odry, Liwca, Sanu I, Sanu II, Nidy i Narwi,  pomiędzy którymi lądolód ustępował. Występowały okresy ocieplenia klimatu, czyli interglacjały.

Powtarzające się etapy pojawiania się i zanikania lodowców spowodowały powstanie rzeźby polodowcowej, z którą mamy do czynienia do dziś na terenie Polski.

W starszym plejstocenie pojawił się człowiek, ale człowiek rozumny, czyli homo sapiens, zaistniał jednak znacznie później, bo dopiero w młodszym plejstocenie, czyli około 350 000–100 000 lat temu na Bliskim Wschodzie.

W holocenie nastąpiło ocieplenie klimatu, które zaowocowało prawie całkowitym stopieniem lądolodu skandynawskiego. Zanik w holocenie lodowców kontynentalnych spowodował powstanie i rozwój Bałtyku.

Słownik