Polityka ludnościowa sensu largo i sensu stricto

Pojęcie polityki ludnościowej można rozumieć dwojako – w ujęciu szerszym i węższym. Polityka ludnościowa sensu largo (w znaczeniu szerokim) to każde działanie władz publicznych ukierunkowane na zwiększenie stopnia zaspokojenia potrzeb społecznych, wyłaniających się z przemian demograficznych. Na przykład w przypadku pojawienia się „wysypu urodzeń” należy dostosować liczbę żłobków i przedszkoli oraz ich rozmieszczenie do wzrastającej liczby potencjalnych użytkowników.

R1X9Ur5U7tURw

Zdjęcie przedstawia kobietę trzymającą na rękach małe dziecko. Na pierwszym planie ukazane są upiaszczone stopy dziecka.

Świadomość postępującego procesu starzenia się ludności wymaga natomiast podjęcia kroków w celu zabezpieczenia przed kryzysem finansów publicznych (np. reforma systemu emerytalnego, zmiana systemu repartycyjnego na kapitałowy) oraz rozbudowy sieci opieki geriatrycznej. W uproszczeniu można powiedzieć, że większość polityki społecznej i duża część polityki gospodarczej (zwłaszcza administracja rynkiem pracy) to przejawy polityki ludnościowej sensu largo.

Z kolei polityka ludnościowa sensu stricto (w wąskim ujęciu) to działania władz publicznych, polegające na kształtowaniu przebiegu procesów ludnościowych. W tym przypadku celem polityki jest oddziaływanie na wybór typu i momentu zachowania demograficznego jednostki. Przykładem tej polityki może być próba oddziaływania na skłonność do zawierania związków małżeńskich, liczbę posiadanego potomstwa czy wybór miejsca zamieszkiwania. Polityka ludnościowa sensu stricto ma na celu osiągnięcie pożądanego stanu, struktury i rozmieszczenia ludności, do czego wykorzystuje różnorodne metody. Chociaż za każdym razem stan pożądany odnosi się do zbiorowości, to narzędzia polityki ukierunkowane są na zachowania jednostek lub diad (tj. par jednostek). Wybór zestawu instrumentów służących do zrealizowania celu zawsze jest uzależniony od takich czynników, jak poglądy etyczne i obyczajowe danej zbiorowości (które przybierają postać doktryny ludności optymalnej), tradycje, zasoby oraz umiejętności techniczne. W przypadku działań w sferze demograficznej szczególnie trudno ocenić, na ile pojawienie się doktryny poprzedza wdrażanie polityki ludnościowej, na ile zaś opracowanie doktryny jest jedynie wyrazem poparcia dla stosowanej polityki.

Subpolityki polityki ludnościowej

Zadaniem polityk szczegółowych, wchodzących w skład polityki ludnościowej, jest oddziaływanie na trzy podstawowe zjawiska kształtujące liczbę, strukturę i rozmieszczenie ludności, tj.:

• rozrodczość;

• umieralność;

• przemieszczenia.

Subpolitykami odpowiedzialnymi za te sfery życia są odpowiednio: polityka rodzinna, polityka zdrowotna oraz polityka migracyjna.

Polityka rodzinna

Podstawowym celem polityki rodzinnej prowadzonej w krajach wysoko rozwiniętych jest zapewnienie obywatelom jak najszerszego pola wyboru w sferze zachowań matrymonialnych i prokreacyjnych. Działa przede wszystkim przez:

Cele polityki rodzinnej są bezpośrednio lub pośrednio związane z oddziaływaniem na liczbę urodzeń, a instrumenty wykorzystywane do ich realizacji są różne. Bezpośrednio na liczbę urodzeń można wpłynąć przez określenie polityki dostępu do metod planowania rodziny (dostępność do środków antykoncepcyjnych, aborcji) oraz przez dostępność metod ograniczania zasięgu bezpłodności i niepłodności.

Pośrednio na liczbę urodzeń można oddziaływać przez wypłaty zasiłków jednorazowych bądź okresowych, częściowo rekompensujących koszty utrzymania dziecka (np. becikowe, czyli zwrot części kosztów zakupu wyprawki niemowlęcej), ulgi podatkowe (odpisy od podatków czy możliwość wspólnego opodatkowania się z dzieckiem), organizację zinstytucjonalizowanych form opieki nad małym dzieckiem (żłobki, przedszkola), przyznawanie specjalnych urlopów na opiekę nad małym dzieckiem (urlopy macierzyńskieurlop macierzyńskiurlopy macierzyńskie i wychowawcze), zapewnienie matkom powracającym do pracy zatrudnienia na warunkach nie gorszych niż przed porodem.

Polityka zdrowotna

R1VLbKroIT4Ke1

Zdjęcie przedstawia ludzkie dłonie w rękawiczkach ochronnych, trzymające fiolkę ze szczepionką.

Należy podkreślić, że z czasem coraz większy nacisk kładzie się na cel pierwszy. Profilaktyka rozumiana jest bardzo szeroko. W ramach niej nie tylko wykonywane są szczepienia ochronne, badania przesiewowe grup szczególnego ryzyka, lecz również organizowane są kampanie społeczne promujące zdrowy styl życia, właściwe odżywianie czy informujące o konsekwencjach określonych zachowań. Są to także działania o charakterze nakazów (obowiązek zapinania pasów bezpieczeństwa w samochodach, noszenia kasków na budowach) i zakazów (zakaz sprzedaży narkotyków czy przekraczania dozwolonej szybkości jazdy). Do celów profilaktyki wykorzystywane są też narzędzia polityki fiskalnej (akcyza i dodatkowe opłaty na pewne dobra, np. na antystresory, takie jak alkohol i wyroby tytoniowe). W przypadku drugiego z celów polityki zdrowotnej ważna jest organizacja publicznego systemu ochrony zdrowia, która przekłada się na dostępność uprawnień, dostępność ekonomiczną i przedmiotową. W kontekście analizy publicznego systemu ochrony zdrowia ważne jest, kto ma do niego dostęp (dostęp uniwersalny czy selektywny, na podstawie przynależności zawodowej, wieku czy opłacania składki), w jakim stopniu system ten wymaga współfinansowania przez pacjenta oraz jakie procedury zdrowotne zapewnia pacjentowi (procedury podejmowane w przypadku zagrożenia zdrowia i życia, dostęp do lecznictwa otwartego i zamkniętego).

Polityka migracyjna

W ramach polityki migracyjnej wyróżniamy działania ukierunkowane na migracje zewnętrzne (polityka imigracyjna i emigracyjna) oraz działania ukierunkowane na migracje wewnętrzne (oddziaływanie na skłonność do przemieszczeń w obrębie kraju). W przypadku migracji zagranicznych wyszczególnia się politykę imigracyjną i emigracyjną. Polityka ta polega na administrowaniu przepływami ludności napływającej i odpływającej z obszaru danego państwa. Polityki imigracyjna i emigracyjna mogą mieć przeciwstawny charakter, np. zachęca się ludność do osiedlania się na terenie danego państwa, zniechęcając do wyjazdu z niego lub uniemożliwiając jego opuszczenie. Celem obydwu polityk jest wpływanie na skalę i kierunek migracji definitywnych oraz czasowych. Migracje dzieli się na wewnętrzne i zewnętrzne na podstawie kryterium, jakim jest przekroczenie granicy badanej jednostki administracyjnej. W skali kraju przemieszczenia, które dokonują się między jego poszczególnymi składowymi, są migracjami wewnętrznymi, a te, które wymagają przekroczenia jego granicy, są migracjami zewnętrznymi (zagranicznymi).

W przypadku migracji wewnętrznych celem polityki migracyjnej jest:

• zlikwidowanie dysproporcji w gęstości zaludnienia poszczególnych obszarów, a zwłaszcza zagospodarowanie terenów odznaczających się niedoludnieniem;

• zachęcanie do wzmożonej mobilności ukierunkowanej na zaspokajanie potrzeb rynku pracy (przepływ ludności z obszarów nadwyżki podaży pracy na tereny odznaczające się popytem na pracę);

• rozwiązanie lokalnych problemów etnicznych (tzw. inżynieria demograficzna służąca do rozproszenia ludności innego niż dominujące pochodzenia etnicznego, zamieszkującej pewien teren w sposób zwarty – tj. stanowiącej tam większość — przez osiedlanie jej w skupiskach, gdzie będzie stanowić zdecydowaną mniejszość).

R17KQdGG4Iw0M1

Zdjęcie przedstawia morze, a na niej niewielkie statki, na których jest wielu ludzi w kamizelkach ratunkowych. W wodzie, wokół łodzi, znajdują się ludzie w kamizelkach ratunkowych.

Narzędzia polityki migracyjnej, wykorzystywane do realizowania dwóch pierwszych celów, to organizacja lokali mieszkalnych dla imigrantów, organizacja i finansowanie przejazdów, różnicowanie wysokości płac w zależności od regionu. Trzeci z celów – rozwiązywanie lokalnych problemów etnicznych – wymaga działań innego rodzaju. W miejsce polityki indykatywnej (orientacyjnej) stosowane są środki mniej lub bardziej bezpośredniego przymusu.

Słownik