ONZ i powojenny ład międzynarodowy

Organizacja Narodów Zjednoczonych powstała w 1945 r., tuż po zakończeniu w Europie II wojny światowej. W zamierzeniu jej twórców, czyli państw, które walczyły z III Rzeszą i jej sojusznikami i które jeszcze w czasie wojny nazywane były „narodami zjednoczonymi”, miała ona stać się filarem nowego światowego ładu. Porządek międzynarodowy miał się odtąd opierać nie na rywalizacji mocarstw, tworzeniu przez nie własnych stref wpływów i rozwiązywaniu konfliktów w drodze walki zbrojnej, ale na prawie międzynarodowym, politycznym dialogu i poszanowaniu praw wszystkich narodów. Możemy o tym przeczytać w preambule do Karty Narodów ZjednoczonychKarta Narodów ZjednoczonychKarty Narodów Zjednoczonych z 1945 r.:

Choć skuteczność działań nowej organizacji była różnie oceniana, a niedługo po jej powstaniu rozpoczęła się zimna wojnazimna wojnazimna wojna będąca rywalizacją nowych światowych potęg, wartości, które legły u podstaw ONZ do dziś są przywoływane przez przywódców politycznych w dyskusjach, sporach międzynarodowych czy jako punkt odniesienia w przedstawianych wizjach przyszłości świata. Nadzieje na wzrost znaczenia Organizacji Narodów Zjednoczonych istotnie wzrosły po upadku komunizmu w Europie i zakończeniu zimnej wojny w 1989 r., jak również na skutek postępów globalizacjiglobalizacjaglobalizacji.

ONZ stała się organizacją o globalnym zasięgu (dziś obejmuje 193 państwa), zaś jej głównym celem miała być od początku troska o pokój i bezpieczeństwo na świecie. Z tego między innymi powodu jej najważniejszym organem decyzyjnym jest Rada BezpieczeństwaRada BezpieczeństwaRada Bezpieczeństwa, która może podejmować prawnie wiążące wszystkie państwa rezolucje, np. zobowiązujące do podjęcia określonych działań, nakładające sankcje ekonomiczne czy nawet decydujące o użyciu siły zbrojnej.

Pokój oparty na współpracy międzynarodowej

Twórcy Organizacji Narodów Zjednoczonych uznali, że warunkiem trwałego pokoju i bezpieczeństwa na świecie jest wieloaspektowa współpraca międzynarodowa, skuteczne rozwiązywanie ważnych problemów społecznych, przestrzeganie praw człowieka oraz rosnący dobrobyt mieszkańców wszystkich państw. Mówi o tym art. 55:

Organizacje wyspecjalizowane

W związku z tym ONZ od samego początku istnienia wykracza poza współpracę międzynarodową w zakresie wąsko rozumianego bezpieczeństwa. Karta Narodów Zjednoczonych przewiduje funkcjonowanie organizacji (agend) wyspecjalizowanych. Są to niezależne od ONZ agencje międzynarodowe, zajmujące się problematyką społeczną, gospodarczą, zdrowotną, kulturalną i wychowawczą. Takie podmioty mogą zawierać porozumienia z Organizacją Narodów Zjednoczonych dotyczące formy i zakresu współpracy z ONZ.

Aktualnie funkcjonuje kilkanaście takich podmiotów. Niektóre z nich, jak np. Światowa Organizacja Zdrowia i UNESCO, zostały powołane niedługo po powstaniu Organizacji Narodów Zjednoczonych; inne – jak Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO) czy Agencja Wielostronnych Gwarancji Inwestycji (MIGA) – kilka dekad później. W gronie tym możemy jednak spotkać też organizacje istniejące długo przed ustanowieniem ONZ – np. Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (ITU) został utworzony w 1865 r., Powszechny Związek Pocztowy (UPU) powstał w 1874 r., zaś Międzynarodowa Organizacja Pracy – w 1919 r. Po 1945 r. podmioty te uzyskały status agend wyspecjalizowanych ONZ.

Rada Gospodarcza i Społeczna

Organem ONZ odpowiedzialnym za współpracę z agencjami wyspecjalizowanymi jest Rada Gospodarcza i Społeczna. Składa się ona z 54 członków‑państw należących do ONZ, wybieranych na trzyletnie kadencje przez Zgromadzenie OgólneZgromadzenie OgólneZgromadzenie Ogólne. Swoje uchwały podejmuje w głosowaniu bezwzględną większością głosówbezwzględna większość głosówbezwzględną większością głosów.

Ten organ ONZ zawiera z agencjami wyspecjalizowanymi porozumienia, które następnie są zatwierdzane przez Zgromadzenie Ogólne. Rada Gospodarcza i Społeczna może odbywać wspólne narady z przedstawicielami takich organizacji. Te z kolei mogą zwracać się do Rady z wnioskami o wykonanie określonych prac (są one wykonywane, gdy wyrazi na to zgodę Zgromadzenie Ogólne). Reprezentanci agend wyspecjalizowanych mogą także w pewnych sytuacjach uczestniczyć w obradach Rady Gospodarczej i Społecznej.

Organizacje powiązane z ONZ

Poza agendami wyspecjalizowanymi funkcjonują w orbicie ONZ inne organizacje o zasięgu globalnym. Ich relacje z Organizacją Narodów Zjednoczonych regulowane są w odrębnych traktatach. Należy do nich Światowa Organizacja Handlu (WTO), która prowadzi działania na rzecz liberalizacji handlu międzynarodowego i stanowi forum negocjacji porozumień handlowych między państwami. Z kolei Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA) jest platformą współpracy międzynarodowej w zakresie pokojowego wykorzystania energii nuklearnej. Do grupy tej należy również Organizacja do spraw Zakazu Broni Chemicznej (OPCW), stojąca na straży przepisów Konwencji o zakazie prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz niszczeniu jej zapasów. Wymienione podmioty określane są jako organizacje powiązane z ONZ.

Słownik