Harmonia w poezji Leopolda Staffa

R1Ay1JVFNGeJc1

Zdjęcie przedstawia prawy profil siedzącego mężczyzny. To człowiek w dojrzałym wieku. Ma gładko zaczesane, krótkie włosy i gęstą brodę. Ubrany jest w surdut.

Leopold Staff (1878–1957) – poeta, dramatopisarz i tłumacz. Nazywany poetą trzech pokoleń – tworzył od czasów Młodej Polski do połowy XX wieku. Związany początkowo ze środowiskiem artystycznym Lwowa, gdzie studiował zarówno filozofię, prawo, jak i filologię romańską. W trakcie wielu zagranicznych podróży poznawał nowoczesną literaturę oraz nowe prądy filozoficzne, między innymi poglądy Fryderyka Nietzschego (1844–1900), którego dzieła tłumaczył później na język polski. Reprezentował klasycyzująceklasycyzmklasycyzujące tendencje w poezji – jego twórczość charakteryzuje się troską o harmonię i piękno. Wielokrotnie wprowadzał zabiegi stylizacyjne i czerpał inspiracje nie tylko ze współczesnego sobie symbolizmusymbolizmsymbolizmu, lecz także z literatury renesansowej i starożytnej. Staff znany jest także jako tłumacz Kwiatków św. Franciszka oraz dzieł twórców z różnych epok, w tym Epikura, Leonarda da Vinci, Johanna Wolfganga Goethego czy Thomasa Manna.

Życie jako wartość

W twórczości Staffa można zaobserwować próbę wyzwolenia od panujących w okresie Młodej Polski nastrojów dekadenckichdekadentyzmdekadenckich. Takie akcenty pojawiły się już w debiutanckim tomie artysty Sny o potędze wydanym w 1901 roku, zdominowanym przez wpływy filozofii Fryderyka Nietzschego (1844–1900). Staff zaczerpnął z pism niemieckiego myśliciela przekonanie o wartości życia – nie każdego jednak, ale takiego, które jest twórcze i przeżywane zgodnie z własną wolą. Optymizm wizji świata proponowanej przez Nietzschego polegał na wierze w ludzkie możliwości, ze szczególnym uwzględnieniem wybitnych jednostek, zdolnych do samodzielnego kształtowania swojej egzystencji. Człowiek schyłku wieku, który wątpił w wartości powszechnie wyznawane, odnajdywał w tej filozofii nadzieję na przełamanie dekadenckiej rezygnacji. Nietzsche postulował zastąpienie oczekiwania na życie przyszłe aktywnym działaniem, a sens istnienia widział w samym życiu. Tego rodzaju refleksje wybrzmiewają w pierwszych wierszach Staffa. Jego debiutancki tom otwierał popularny sonet Kowal, w którym poeta dał wyraz nietzscheańskim dążeniom do samostanowienia.

R1WcDj1yHgcPk

Obraz przedstawia pejzaż. Nizinny krajobraz składa się z łąki i sosnowego lasu. W centralnej części obrazu, na ich tle unoszą się postacie. Są otoczone tumanem kurzu. Postacie świecą, mają splątane ręce.

Na przestrzeni lat postawa poetycka Staffa ewoluowała. Wyraźnym sygnałem zmian w jego twórczości jest odejście od nietzscheańskiego uwielbienia dla radykalnego, bezkompromisowego działania na rzecz klasycyzującej formy wierszy i poszukiwania inspiracji w tradycji. W późniejszych utworach Staffa życie ukazywane jest jako pełne sprzeczności. Człowiek doświadcza w nim zarówno miłości, jak i utraty, radości i bólu; cierpi z powodu upadków i szuka sił, by się z nich podźwignąć. Wiedza na temat istoty ludzkiej egzystencji prowadzi do pogodzenia ze światem, do uznania, że trud i dążenie do wyższych wartości nadają życiu sens. Tej świadomości nie przeszkadza refleksja, że owoce tego dążenia będą znikome i przemijające. Takie refleksje można między innymi znaleźć w utworze Kochać i tracić pochodzącym z tomu Łabędź i lira z 1914 roku:

Nie można jednak uznać poezji Staffa za jednoznacznie radosną. Ważne miejsce zajmują w niej rozważania dotyczące przemijania i niespełnienia. Niektóre wersy z wydanego w 1908 roku tomu Gałąź kwitnąca można potraktować wręcz jako poetycką wykładnię myśli Artura SchopenhaueraArtur SchopenhauerArtura Schopenhauera (1788–1860) o cierpieniu, które wynika z nieustannego poczucia niedosytu oraz z faktu, że człowiek pragnie tego, co nie może być trwałe. Według tego poglądu wszelkie pragnienie staje się przyczyną cierpienia, które jest tym większe, im większa była uprzednia radość. Poeta z jednej strony ukazywał bolesne doświadczenie tęsknoty za tym, co przemijające i niestałe, z drugiej jednak – formułował wnioski w duchu stoickim. Pokazywał, że radość i smutek to dwie strony tego samego doświadczenia – początku i końca, marzenia o czymś i spełnienia. Radość jest po stronie marzenia, początku, oczekiwania. Smutek przychodzi natomiast po realizacji pragnień, ponieważ osiągnięcie zamierzeń nie może dać poczucia spełnienia i pociechy. Owo „między” – chwila oczekiwania – powinno trwać w nieskończoność, bo jest jedynym dostępnym człowiekowi doświadczeniem szczęścia. Moment ten jest zawsze naznaczony piętnem smutku, który rodzi się ze świadomości przemijania i śmierci. Wobec tego jedynym wyjściem pozostaje spokojna zgoda na smutek przemijania, przy całej świadomości bólu, który niesie ono ze sobą. Taką postawę Staff wyraził między innymi w utworze o incipicie Czemu patrzycie, oczy moje, zza mgły łez…:

R1VV2TIXmyBnT

Obraz przedstawia sad i stojące w nim ule pokryte strzechą. Wokół uli rozpościera się łąka pełna kolorowych kwiatów. Za ulami rośnie klika drzew.

Z czasem w poezji Staffa do głosu dojdą także inspiracje duchowością franciszkańską, która w okresie Młodej Polski przechodziła swoisty renesans. Z umiłowaniem ubóstwa i życia w zgodzie z naturą jawiła się młodopolanom jako przeciwwaga dla przepychu kościelnej instytucji. Wpływy franciszkańskie wprowadziły do poezji Młodej Polski postać pokornego prostaczka, który raduje się zwyczajnymi, codziennymi rzeczami i w nich odnajduje swoją osobistą duchowość. Wzorem takiej postawy życiowej stał się średniowieczny zbiór opowieści i podań Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu, przełożony w całości na język polski przez Staffa w 1910 roku. Franciszkańskie wątki w poezji Staffa nie były jednak ściśle związane z treściami religijnymi. Artysta akcentował przede wszystkim pogodę ducha charakterystyczną dla tego nurtu i wynikającą z niej zgodę na istniejące w świecie ból i cierpienie. Podobne postawy znajdował również u stoików, którzy uczyli umiaru, niezależności od czynników zewnętrznych, a nade wszystko wywyższali cnoty. Podmiot liryczny w wierszach Staffa przyjmował niekiedy rolę dojrzałego człowieka, mędrca, który uczy dostrzegać wśród smutków małe radości, a wśród grzechu – zalążki dobroci. Zgodnie z humanistycznymi ideami zawartymi w sentencji Terencjusza żadna z rzeczy ludzkich nie jest mu obca, lecz przyjmuje on stoicką postawę pogodnej akceptacji życia. Jednym z utworów Staffa pisanych w tym duchu jest wiersz O nauczaniu cnoty pochodzący z tomu Ptakom niebieskim wydanego w 1905 roku. W słowach podmiotu lirycznego można rozpoznać nawiązania zarówno do nauczania Jezusa Chrystusa, jak i postawy franciszkańskiej oraz filozofii stoickiej: