Przeczytaj
Początki spółdzielczości na ziemiach polskich
Pierwszą próbą samoorganizacji na kształt spółdzielczy była inicjatywa Stanisława Staszica – Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie (inaczej Rolnicze Towarzystwo Wspólnego Ratowania się w Nieszczęściach). Był to oryginalny system zbiorowego zarządzania młynami, spichlerzami, zbiorowej oszczędności oraz pomocy społecznej. Karol LibeltKarol Libelt jako pierwszy w Polsce ujął spółdzielniespółdzielnie w ramy ideologiczne, ogłaszając pracę O stowarzyszeniach (1844). Nawoływał w niej do tworzenia „asocjacji” o charakterze spółdzielni wśród chłopów i rzemieślników, w których staliby się współwłaścicielami swoich przedsiębiorstw.
Spółdzielczość pod zaborami
Właściwy rozwój spółdzielni na ziemiach polskich nastąpił w drugiej połowie XIX w. Odmienne systemy prawne państw zaborczych oraz inny stan rozwoju gospodarczego ziem polskich zdecydowały o zróżnicowanym rozwoju ruchu spółdzielczego oraz wytworzeniu jego wielu form w zaborach pruskim, rosyjskim i austriackim.
Zabór pruski
1871 r. – 37
1885 r. – 64
1890 r. – 71
1913 r. – 204, 3. Po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r. spółdzielczość była formą obrony przed germanizacją, kulturkampfem i przeciwstawieniem się przewadze wielkiego kapitału niemieckiego. W 1894 r. w Poznaniu powstaje Spółka Rolników Parcelacyjna przy udziale wielkopolskiego prawnika i działacza narodowego Adama Wolińskiego. To jedna z pierwszych spółdzielni parcelacyjnych w zaborze niemieckim, które miały duże znaczenie w utrzymaniu ziemi w polskich rękach. Do 1910 r. powstało 18 takich spółek, które dokonały zakupu 66 198 hektarów ziemi. Zdjęcie przedstawia dojrzałego, szczupłego mężczyznę o pociągłej twarzy. Mężczyzna obrany jest w garnitur, na nosie ma binokle. Adam Wolański, domena publiczna, 4. Dzięki działalności księdza Piotra Wawrzyniaka powstały spółki rolniczo-handlowe („Rolniki”) oraz spółdzielnie mleczarskie, w których dokonywano zakupu wyłącznie za gotówkę. Portret mężczyzny łysego, otyłego, o nalanej twarzy, ubranego w sutannę z peleryną i przepasanego szerokim pasem. Ksiądz Piotr Wawrzyniak, domena publiczna, 5. Niewielką rolę odgrywała spółdzielczość spożywców, nieliczne były spółdzielnie budowlane, wytwórcze i mieszkaniowe (powstały w Poznaniu i Bydgoszczy)., 6. W tym zaborze powstały też pierwsze spółdzielnie pracy na ziemiach polskich., 7. Siłą polskiego systemu spółdzielczego na terenie zaboru pruskiego była solidarność polskich spółdzielców, a nie innowacyjność, w której polskie spółdzielnie ustępowały niemieckim., 8. Etapy rozwoju wielkopolskiej spółdzielczości:
– lata 1835–1871 – okres tworzenia pierwszych spółdzielni, częstych likwidacji i ubytku członków,
– lata 1872–1891 – wewnętrzna reorganizacja spółdzielni zakończona utworzeniem spółdzielczej centrali bankowej i zespoleniem wszystkich spółdzielni w jeden zreorganizowany związek,
– lata 1892–1918 – rozwój spółdzielczości kredytowej, wzrostu majątku spółdzielni.
Źródło: S. Ochociński, Podstawy i zasady wielkopolskiej spółdzielczości kredytowej do roku 1918, Poznań 1965., 9. W 1910 r. na obszarze zaboru pruskiego było 265 spółdzielni (125 108 członków), a w 1913 r. 297 spółdzielni (146 312 członków).
Galicja
W zaborze austriackim dawano polskim działaczom spółdzielczym dużą swobodę. Powstały i upowszechniły się tam trzy typy spółdzielni:
kredytowe,
rolniczo‑handlowe,
mleczarskie.
W 1864 r. założono pierwsze towarzystwo zaliczkowe Brzeżany. W 1890 r. w Czernichowie pod Krakowem powstała pierwsza spółdzielnia oszczędnościowo‑kredytowa założona przez Franciszka StefczykaFranciszka Stefczyka. Pod koniec 1913 r. istniało 1400 Kas Stefczyka, do których należało ponad 320 tys. członków. Działalność tych spółdzielni opierała się na społecznej pracy zarządu i była odpowiedzią na potrzebę taniego kredytu otrzymywanego na podstawie uproszczonych formalności. W przededniu wybuchu I wojny światowej zabór austriacki liczył ponad 2 tys. spółdzielni i 750 tys. członków.
Zabór rosyjski
Spółdzielnie uczniowskie
W 1900 r. w Pszczelinie pod Warszawą w zaborze rosyjskim powstała pierwsza spółdzielnia uczniowska na ziemiach polskich, założona przez Jadwigę Dziubińską. Był to sklepik szkolny i kasa wzajemnej pomocy. Założycielka spółdzielni, będąca nauczycielką, chciała dać swoim uczniom lekcję zaradności, nauki gospodarowania i szacunku dla uczciwie zarobionych pieniędzy.
Pierwszą tzw. szkolną kooperatywękooperatywę założył w 1912 r. w Mińsku Mazowieckim nauczyciel Roman Kluge. Jest autorem pierwszej broszury dotyczącej szkolnego ruchu spółdzielczego pt. Kooperatywa w szkole ludowej.
Do wybuchu I wojny światowej na ziemiach polskich działało zaledwie osiem spółdzielni uczniowskich. Po odzyskaniu niepodległości nastąpił ich dynamiczny rozwój. Władze zainteresowane były krzewieniem idei oszczędzania w szkolnictwie, dlatego wydały rozporządzenia w następujących sprawach:
– zakładania i organizowania szkolnych kas oszczędności,
– propagowania oszczędności w szkołach,
– Dnia Oszczędności.
Rozporządzenia zachęcały nauczycieli do zakładania szkolnych kas oszczędności, polecając odpowiednią literaturę, m.in. Jak zakładać i prowadzić Szkolne Kasy Oszczędności Piotra Załuskiego.
Od 1936 r. wydawano pismo „Młody Spółdzielca”, współtworzone przez uczniów z całej Polski. Przed wybuchem II wojny światowej spółdzielnie uczniowskie działały w 30% polskich szkół, ich odrodzenie nastąpiło po zmianach politycznych w 1956 r. W latach 70. polska spółdzielczość uczniowska – obok francuskiej, brytyjskiej, szwedzkiej i duńskiej – zaliczana była do najaktywniej działających i najlepiej zorganizowanych.
II Rzeczpospolita
W okresie II Rzeczypospolitej ruch spółdzielczy stanowił realną siłę gospodarczą międzywojennej Polski. Angażowali się w niego politycy, intelektualiści i twórcy, m.in. Bolesław Prus i Maria Dąbrowska. Wtedy utworzono Ministerstwo Kooperacji, opracowywano ustawy o spółdzielniach oraz inicjowano nowe przedsięwzięcia i rozwijano działalność spółdzielczą.
Muzeum Historii Spółdzielczości
Muzeum Historii Spółdzielczości jest jedynym tego typu muzeum w Polsce i jednym z nielicznych na świecie. Powstało w 1968 r. i mieściło się w Nałęczowie. Od 1 października 1972 r. jest placówką Krajowej Rady Spółdzielczej w Warszawie. Otwarcie pierwszej warszawskiej wystawy (pod hasłem: Historia Spółdzielczości Polskiej – do 1945 r.) odbyło się 27 marca 2001 r. w obecności przedstawicieli Kancelarii Prezydenta RP, samorządowców i spółdzielców.
Słownik
dawniej spółdzielnia, czyli zrzeszenie prowadzące określoną działalność
działania zmierzające do zmniejszenia wpływów Kościoła katolickiego w Cesarstwie Niemieckim; zapoczątkowane w 1871 r. przez kanclerza Ottona von Bismarcka serią ustaw
pożyczanie pieniędzy na bardzo wysoki procent
podział gruntów większych gospodarstw rolnych na mniejsze działki sprzedawane lub przekazywane komuś w użytkowanie
dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą (art. 1 Ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze)