Wolne wybory – znaczenie i ograniczenia

Andrew Heywood Politologia

Wybory same w sobie mogą nie stanowić wystarczającego warunku politycznej reprezentacji, ale niewątpliwie są warunkiem koniecznym.

Heywood Źródło: Andrew Heywood, Politologia, Warszawa 2006, s. 284–287.

Znaczenie cyklicznie przeprowadzanych wolnych wyborówwyborywyborów dla funkcjonowania systemu demokratycznego podkreślane jest w licznych umowach międzynarodowych. Stabilność instytucji gwarantujących demokrację, a więc także odbywających się  regularnie wolnych wyborów, jest warunkiem członkostwa w Unii Europejskiej. Zobowiązanie państw do organizowania w rozsądnych odstępach czasu wolnych wyborów, opartych na tajnym głosowaniu i przeprowadzanych w warunkach zapewniających swobodę wyrażania opinii ludności, zostało wprost wyrażone w protokole dodatkowym do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolnościKonwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolnościKonwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, której podpisanie jest warunkiem członkostwa w Radzie EuropyRada EuropyRadzie Europy. Nie ma zatem wątpliwości co do konieczności stosowania mechanizmu wyborczego przy wyłanianiu rządzących w państwach demokratycznych.

RQ0rVxF9c2NQK1
Upoważnienie męża zaufania w wyborach parlamentarnych 4 czerwca 1989.
Źródło: Julo, domena publiczna.

Proces wyborczy jest jedyną możliwą formą zdobywania władzy w takich krajach – jeśli władza w państwie zdobywana jest w inny sposób, nie możemy już mówić o demokratyzmie państwa. Cytowany Andrew Heywood stawia jednak wiele istotnych pytań związanych z różnorodnością form, jakie mogą przyjmować wybory. Politolog zauważa, że ważne jest, jakie stanowiska lub urzędy w państwie obsadzane są w drodze wyborów. W większości państw demokratycznych wyborcy decydują o składzie ciał ustawodawczych i niektórych organów władzy wykonawczej. Zdarza się jednak, że główne stanowiska traktowane są jako wyjątek od tej zasady. Przykładem może tu być sytuacja, gdy monarcha sprawuje funkcję głowy państwa. W Polsce w wyborach bezpośrednich, czyli takich, w których to suweren – naród – wskazuje kandydatów do organów władzy bez udziału jakiegokolwiek ciała pośredniczącego, wybieramy członków organów stanowiących (na szczeblu samorządowym – radnych rady gminy, powiatu i sejmiku województwa, na szczeblu centralnym – posłów i senatorów), a także jednoosobowe organy władzy wykonawczej (na szczeblu gminnym – wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, na szczeblu centralnym – Prezydenta RP). Kolegialne organy władzy wykonawczej w Polsce – zarządy powiatu i województwa oraz Rada Ministrów – są wybierane pośrednio przez organy legislatywy odpowiedniego szczebla.

bg‑magenta

Ważne jest także, kto ma czynne prawo wyborcze, a kto bierne prawo wyborcze, i czy może z niego realnie korzystać.

Cenzusy wyborczecenzus wyborczyCenzusy wyborcze oparte na własności, wykształceniu, płci czy rasie zostały już zniesione w większości państw. Obecnie w krajach demokratycznych stosowany jest przede wszystkim cenzus wieku. Zdarzają się jednak nieformalne ograniczenia, jak wymóg rejestracji przez wyborcę, pobrania zaświadczenia. Bywa też, że ograniczenia wynikają z kwestii praktycznych – np. trudności z dotarciem do lokalu wyborczego, jakie mogą mieć osoby z niepełnosprawnością lub starsze, brak komisji obwodowych w szpitalach czy zakładach karnych. Brytyjski naukowiec zwraca też uwagę, że choć uczciwość wyborów w dużej mierze zabezpieczona jest zasadą tajności głosowaniatajność głosowaniatajności głosowania, która ogranicza występowanie korupcji i zastraszania, wpływa na nią również dostęp wyborców do rzetelnej i wyważonej informacji, rozpiętość wyboru, warunki prowadzenia kampanii wyborczej oraz to, jak dokładnie liczone są głosy.

Najważniejszym zaś wyróżnikiem wolności wyborów wydaje się to, czy są one rzeczywiście oparte na rywalizacji, to znaczy, czy elektoratelektoratelektorat ma prawdziwy wybór zarówno wśród partii, jak i kandydatów.

RNBVWJBOnUVT51
Ulotka wyborcza Solidarności z 1989 r. (Poznań).
Źródło: domena publiczna.

W PRL regułą były wybory z udziałem jednego tylko kandydata – w praktyce zatem to partia decydowała o obsadzie stanowisk publicznych, a nie wyborcy. Współcześnie kandydatów jest wielu, ale oprócz prawa do kandydowania w wyborach ważne jest umożliwienie prowadzenia legalnej kampanii wyborczej, dostęp do źródeł finansowania kampanii i mediów.

Zakres urzeczywistnienia każdego ze wspomnianych czynników wpływa na rzeczywistą wolność wyborów w państwach demokratycznych.

Funkcje wyborów

RS644W3v6l8uL
legitymizacyjna Osoby wybrane zgodnie z obowiązującym prawem otrzymują od wyborców uprawnienie do rządzenia., kreacyjna Dzięki procesowi wyborczemu możliwe jest wyłonienie osób, które będą sprawować najważniejsze funkcje w państwie., kontrolna Cyklicznie odbywające się wybory umożliwiają suwerenowi (wyborcom) ocenę rządzących i weryfikację swojego dla nich poparcia., polityczno-programowa W procesie wyborczym suweren podejmuje decyzję, jaki program polityczny pragnie realizować.

Słownik

bierne prawo wyborcze
bierne prawo wyborcze

zdolność obywatela do tego, aby być wybranym do organu przedstawicielskiego (prawo wybieralności)

cenzus wyborczy
cenzus wyborczy

ograniczenie powszechności prawa wyborczego polegające na uzależnieniu przyznania prawa głosu od określonego warunku, np. płci, posiadanego majątku, wykształcenia lub od okresu zamieszkania na danym terenie

czynne prawo wyborcze
czynne prawo wyborcze

prawo do udziału w głosowaniu na kandydatów ubiegających się o mandat w organach przedstawicielskich (prawo wybierania)

elektorat
elektorat

ogół osób posiadających prawo do głosowania

Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności

umowa międzynarodowa z zakresu ochrony praw człowieka zawarta przez państwa członkowskie Rady Europy 4 listopada 1950 r.; Polska jest stroną tej konwencji od 1993 r.

Rada Europy
Rada Europy

organizacja międzynarodowa obejmująca prawie wszystkie państwa europejskie (z wyjątkiem Białorusi), której celem jest ochrona ideałów i zasad stanowiących wspólne dziedzictwo jej członków – praw człowieka i demokracji

reprezentacja polityczna
reprezentacja polityczna

zasada, według której naród jako suweren udziela swoim przedstawicielom mandatu do sprawowania władzy w jego imieniu

tajność głosowania
tajność głosowania

zasada przeprowadzania głosowania polegająca na tym, że powinno się ono odbywać w taki sposób, by zapewnić wyborcy anonimowość oraz uniemożliwić osobom trzecim poznanie jego głosu

wybory
wybory

sposób obsadzania urzędu lub stanowiska za pomocą decyzji podejmowanych przez wyznaczone grono ludzi (elektorat)