R1HsS95A6hl9u1

Rysunek przedstawia kobietę. Uosabia ona filozofię. Kobieta siedzi ona na tronie. W lewej ręce trzyma berło. W prawej ręce trzyma książki. Wokół tronu i kobiety znajduje się wieniec z liściu lauru oraz winorośli.

FilozofiafilozofiaFilozofia (z gr. philosophía – umiłowanie mądrości) narodziła się w antycznej Grecji, za twórcę jej nazwy uważa się Pitagorasa. Według niego miano „miłośników mądrości” mogło przysługiwać tylko tym, którzy pragną wszechstronnie […] zgłębić istotę świata i przyrody. Ludzie od pradawnych dziejów dziwili się otaczającej ich rzeczywistości i pragnęli ją poznać. Pierwotnie potrzebę wiedzy o świecie zaspokajały mityczne opowieści oparte na fantazji i baśniowych wierzeniach. Dopiero filozofowie próbowali wyjaśnić rzeczywistość w sposób racjonalny, narzędziem ich dociekań stał się rozum (gr. lógos). Prawdy o świecie wydawały im się interesujące same dla siebie, a nie ze względu na możliwość ich praktycznego wykorzystania. Tak więc można powiedzieć, że ukazanie całej rzeczywistości, racjonalny sposób wyjaśniania i czysto teoretyczne cele były istotnymi cechami filozofii. Pierwszym spośród Greków, który został uznany za filozofa, był Tales i jak religia chrześcijańska wywodzi rodzaj ludzki od praojca Adama, tak w tradycji antycznej za praojca filozofii zwykło się uważać Talesa.

Tales z Miletu

RKD4hPA1NjOWO1

Rysunek przedstawia męską twarz. Jest to twarz dojrzałego mężczyzny. Jego włosy są krótkie i falujące. Jego brwi wyraziste. Nos prosty, proporcjonalny. Twarz mężczyzny okalają broda i wąsy.

Tales (1 poł. VI w. p.n.e.) urodził się w Milecie, mieście na wybrzeżu Azji Mniejszej (zwanej w starożytności Jonią). Był nie tylko filozofem, matematykiem i astronomem, lecz także roztropnym politykiem. Jako uczony zasłynął tym, że przewidział zaćmienie słońca, obliczył wysokość piramidy na podstawie długości jej cienia oraz wynalazł sposób na obliczenie odległości statku na morzu. Nie pozostawił po sobie żadnych pism, za to wiele informacji na jego temat przekazał Arystoteles. Uczony z Miletu po raz pierwszy w historii próbował w racjonalny sposób uzasadnić swoje poglądy. W jego rozważaniach następuje wyraźne przejście od myślenia mitycznego do rozumowego, typowego dla filozofii. Tales też po raz pierwszy postawił prawdziwie filozoficzne pytanie: interesowało go, co było na samym początku świata i z czego się wywodzi całe bogactwo rzeczywistości, innymi słowy, szukał zasady świata, zwanej po grecku archéarchéarché.

Jak rozumiano arché?

R1SRAHV1yCTL91

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest owalna. Mężczyzna ma wydatny nos. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Arystoteles pisze, że:

Zasada jest więc początkiem i końcem wszystkiego, co istnieje, jest też „trwałą podporą” rzeczy, czyli czymś, co podtrzymuje ich istnienie. Zasada w przeciwieństwie do rzeczy zmiennych, wtórnych i przemijających to coś pierwotnego, podstawowego i niezmiennego. Co w rozumieniu Talesa było zasadą, tym najpierwotniejszym bytem? Wnioski, do których doszedł, jak już wspomniano, odnotował Arystoteles:

Tales więc ustalił, że arché świata jest woda. To z niej zrodziło się wszystko i ona podtrzymuje cały świat w istnieniu, wszystko też u swego kresu przemienia się w wodę. Niektórzy, jeszcze w starożytności, próbowali przyrównać myślenie Talesa do bajecznych opowieści o Okeanosie i Tetydzie, bóstwach wodnych, uznanych w mitach za ojca i matkę wszechrzeczy. Jednak, jak widać, logika Talesa, który szukał racjonalnego uzasadnienia dla swych teorii, w zasadniczy sposób różniła się od fantazji mitów, dlatego też dzięki myślicielowi z Miletu narodziła się królowa wszystkich nauk – filozofia.

Rozważania Talesa kontynuowali Anaksymander, Anaksymenes i Heraklit, filozofowie z Azji Mniejszej. Wraz z Talesem nazwano ich jońskimi filozofami przyrodyjońska filozofia przyrodyjońskimi filozofami przyrody lub hylozoistamihylozoizmhylozoistami, ponieważ głosili, że materia świata jest ożywiona i pozostaje w ciągłym ruchu. Zasadę świata widzieli w materialnym tworzywie: wodzie, powietrzu i ogniu bądź, jak Anaksymander, w bezkresie, czymś wiecznym i nieskończonym. Spośród nich na szczególną uwagę zasługuje Heraklit.

Heraklit z Efezu

R19gzTkUuHc3V1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole i policzkach widoczne są zmarszczki. Twarz mężczyzny jest owalna. Mężczyzna ma prosty nos. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Heraklit z Efezu (VI/V w. p.n.e.). Był samotnikiem, nie lubił towarzystwa innych ludzi, do których odnosił się z pogardą. Nigdy nie miał nauczycieli i do całej wiedzy doszedł sam. Jego pismo O naturze, z którego ocalały jedynie krótkie, aforystyczne fragmenty, napisane było niejasnym językiem. Z tego też powodu Heraklita nazwano „ciemnym” filozofem. Starożytni opowiadali o skłonności myśliciela do melancholii, a w literaturze i sztukach plastycznych utrwalił się jego obraz jako filozofa płaczącego. Heraklit uznał, że arché świata stanowi ogień. Ogień bowiem przekształca się w inne podstawowe elementy tworzące rzeczywistość: płonąc, zmienia się w powietrze, ono z kolei skrapla się i przeobraża w wodę, która nawilża i ożywia ziemię. Heraklit określał to w następujący sposób:

W stosunku do swoich poprzedników Heraklit poszerzył zakres zainteresowań filozoficznych. Wyszedłszy poza pytanie o zasadę i sposób, w jaki wszechświat się z tej zasady rozwinął, zwrócił szczególną uwagę na ruch i zmienność świata. Ten aspekt rzeczywistości uczynił przedmiotem wnikliwych badań i uznał, że w ogniu, który się ściśle łączy z ruchem i zmianą, tkwi natura świata. Znane są aforystyczne powiedzenia filozofa, podkreślające wszechobecność zmiany: Wszystko płynie, Niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki oraz pozornie paradoksalne: Do tej samej rzeki wstępujemy i nie wstępujemy, jesteśmy i nie jesteśmy. Jak woda w rzece, tak człowiek i cała natura podlegają nieustannej zmianie. Pogląd Heraklita, zgodnie z którym istotą rzeczywistości jest ruch i zmienność, nazywamy wariabilizmemwariabilizmwariabilizmem. Filozof podkreślał, że wieczna zmiana rzeczy polega na ścieraniu się przeciwieństw i nieustannej walce: życie ściera się ze śmiercią, ciepłe z zimnym, suche z mokrym. Stąd wojna jest matką wszystkich rzeczy i wszystkich królową. Oprócz przekonania o zmianie równie ważne w poglądach myśliciela z Efezu było przeświadczenie o rozumności świata. Choć wszystko jest w stanie wojny, jednak rozum sprawia, iż rozbieżne czynniki łączą się i powstaje z nich najpiękniejsza harmonia. Harmonię tę niełatwo dostrzec, stąd Heraklit o niej mówi: harmonia ukryta wyższa od widocznej. Zdziwienie wielkością i pięknem wszechświata przywiodło uczonego z Efezu do podjęcia jeszcze jednej, bardzo ważnej kwestii. Dręczyło go pytanie, które i dziś nieraz sobie zadajemy: czy świat miał swój początek w czasie, czy też istniał od zawsze? Heraklit uznał, że:

Jak wyjaśniał tę wieczność wszechświata? Heraklit twierdził, że istnieje zjawisko Wielkiego Roku. Wielki Rok obejmuje 18 000 lub 10 800 lat, a po jego upływie następuje spalenie i ponowne narodzenie się świata. Wszystko powraca do pierwotnego stanu i powtarza się w identyczny sposób. Koncepcja Wielkiego Roku odzwierciedla sposób, w jaki starożytni pojmowali istotę czasu. Dziś na ogół się uważa, że czas biegnie linearnie, tzn. rozwija się jakby po linii prostej: każde zdarzenie i każda istota ma swój początek, określony czas trwania, a potem ostateczny koniec. Powrotu rzeczy nie ma. W starożytności sądzono inaczej: wierzono, że po upływie określonego czasu wszystko powraca i rozgrywa się ponownie w taki sam sposób. Teoria ta nosi nazwę cyrkularnej (kołowej) koncepcji czasu.

Słownik