Przeczytaj
Państwo i władza
Miecz i Pastorał. Filozoficzny uniwersalizm sporu o charakter władzy. Tomasz z Akwinu i Dante Alighieri(fragment)
Państwo jest wyodrębnioną ze społeczeństwa organizacją o charakterze przymusu, będącą pewną formą życia kolektywnego, posiadającą suwerenną władzę, terytorium, na którym ta władza jest sprawowana, oraz ludność, w stosunku do której atrybuty władzy są realizowane
W przywołanej definicji trzykrotnie pojawiło się słowo „władza”, co podkreśla znaczenie, jakie dla funkcjonowania państwa lub innej struktury społecznej ma fakt, kto, w jaki sposób i na podstawie jakiego mandatu sprawuje rządy.
Już w starożytności rozróżniano cztery podstawowe ustroje polityczne państwa: monarchięmonarchię, oligarchięoligarchię, demokracjędemokrację i republikęrepublikę. Starano się też ustalić, który z nich należy uznać za najlepszy. Może ten, w którym:
władzę sprawuje jednostka (monarchia);
rządzi określona grupa zaliczana do elit – arystokracja;
władzę ma ogół obywateli (demokracja);
łączy się cechy trzech pozostałych (republika).
Podobne rozważania występowały także w średniowieczu, ale wówczas dominującym systemem była monarchia. Myśliciele tej epoki, podejmując problematykę ustroju państwa i form rządów, musieli brać pod uwagę bardzo ważny aspekt nieobecny w antyku: stosunek władzy państwowej do władzy Kościoła.
Państwo a Kościół
Od początków chrześcijaństwa istniało w Kościele przekonanie, że władza państwowa pochodzi od Boga. Wprawdzie rozróżniano civitas Deicivitas Dei (łac. państwo Boże) i civitas terrenacivitas terrena (łac. państwo ziemskie), ale nie rozpatrywano ich istnienia niezależnie od siebie. Gdy chrześcijaństwo stało się religią panującą, pojawił się problem ustalenia relacji między obiema strukturami: państwem i Kościołem. Obrazuje go zwłaszcza spór cesarza i papieża, charakterystyczny dla dojrzałego i późnego średniowiecza. Dążenie do prymatu jednej ze stron, czyli władcy Cesarstwa bądź głowy Kościoła, bywa nazywane sporem miecza i krzyża lub miecza i pastorału: miecz symbolizuje władzę cesarską, natomiast pastorał – papieską.
Niezależnie od tego, kto w danym momencie dziejów zdobywał przewagę polityczną, oczywiste było, że rozstrzygnięcia dotyczące wyboru ustroju politycznego mają również wymiar religijny.
Bóg i król
Już w VI w. papież Grzegorz Wielki przedstawił opartą na antycznych źródłach koncepcję boskiego pochodzenia monarchy. Nie oznaczało to nadawania cesarzowi czy królowi cech boskich, ale jednoznacznie sakralizowało władzę ziemską. Wtedy zaczęto używać formuły „z łaski Bożej” (łac. rex Dei gratia), która w sposób symboliczny wskazywała na wyniesienie ziemskiego monarchy ponad innych ludzi, ale jednocześnie miała podkreślić, że rządy nad państwem wynikają z woli Boga. Żyjący w IX w. irlandzki mnich Seduliusz Szkot w traktacie O władcach chrześcijańskich (ok. 850 r.) stwierdzał:
De rectoribus christianisPobożny władca gorliwie dążył do posłuszeństwa wobec woli i świętych przykazań Najwyższego Pana wszystkich rzeczy, przez którego boską wolę i powołanie bez wątpienia został wyniesiony na szczyty władzy. […] Prawy władca przyznaje, że został wyznaczony przez Boga. […] Czymże są władcy ludów chrześcijańskich, jeśli nie wykonawcami woli Wszechmogącego?
Święty Tomasz z Akwinu i Brunetto Latini o władzy i królu
Do średniowiecznych uczonych zajmujących się m.in. tym, który ustrój jest najlepszy oraz jakimi cechami powinien charakteryzować się władca, należeli Święty Tomasz z Akwinu oraz Brunetto Latini.
Święty Tomasz z Akwinu (ok. 1225–1274) to włoski dominikanin, którego zalicza się do Doktorów KościołaDoktorów Kościoła i uważa za jednego z najważniejszych uczonych średniowiecza. Wśród jego licznych dokonań szczególne znaczenie ma Suma teologiczna (1268–1273), obszerny zbiór zawierający rozważania filozoficzno‑teologiczne. Znalazły się tam również uwagi poświęcone sprawom politycznym, np. relacjom między Kościołem a państwem świeckim. Tę problematykę św. Tomasz podejmował już wcześniej, np. w niewielkim dziele zatytułowanym O władzy (De regno). Powstało ono prawdopodobnie w latach 1266–1267 i było przeznaczone dla młodego króla Cypru Hugona II, jednak w obliczu śmierci monarchy nie zostało dokończone. W traktacie św. Tomasz zaprezentował swoje przekonania dotyczące tego, który ustrój polityczny jest najlepszy i jakimi cechami powinien charakteryzować się dobry król.
Rozważania Akwinaty należy rozpatrywać na bardzo szerokim tle, mającym podłoże teologiczne. Autor Sumy twierdzi, że
Monarchiawszelka władza pochodzi od Boga, ale [...] nie rozgranicza tak silnie kompetencji, przekonując nawet, że władza, jaką reprezentuje Kościół w imieniu Chrystusa, stoi ponad władzą świecką. Tomasz widzi bowiem jeden cel społeczności ziemskiej, do którego indywidualnie i w różnych grupach społecznych zmierza człowiek. Jest nim osiągnięcie zbawienia.
Aby ludzkość została zbawiona, konieczna jest – według św. Tomasza – współpraca tych, którzy zarządzają instytucją Kościoła, z tymi, którzy sprawują rządy w państwie ziemskim.
MonarchiaWyznaczenie celu ostatecznego okazuje się niezmiernie ważne. Niezależnie od tego, jak nazwiemy władcę – czy to będzie imperator, król, książę czy prezydent – wykonuje on zadania organizacyjne, których ostateczne uzasadnienie polega na tym, że funkcja ta wiedzie do celu ostatecznego, którym jest Bóg, ponieważ wszyscy poddani są powierzeni Jego opiece. Co więcej, zadania króla przy ustanowieniu królestwa czy państwa są w oczach Tomasza podobne do ustanowienia świata przez Boga.
W innym kontekście problem władzy i króla rozpatrywał Brunetto Latini (ok. 1220 – 1294). Był on jednym z ważnych średniowiecznych pisarzy włoskich. Pełnił istotne funkcje we Florencji, gdzie dał się poznać jako sprawny i inteligentny polityk. Swoje przemyślenia – nie tylko w tej dziedzinie – przedstawił we francuskojęzycznym dziele zatytułowanym Skarbiec wiedzy. W napisanym w latach 1262–1266 zbiorze znalazły się uwagi poświęcone teologii, historii, fizyce, przyrodoznawstwu, geografii, etyce, retoryce. W ostatniej z trzech części Skarbca zamieścił rozważania na temat państwa i władzy. Stwierdził tam, że sprawowanie rządów należy rozpatrywać jako problem polityczny oraz etyczny. Istnienie rządów postrzegał jako konieczność chroniącą przed negatywnymi konsekwencjami grzesznej natury ludzkiej:
Skarbiec wiedzy„Odkąd ludzie na początku dziejów zaczęli się rozradzać i mnożyć, odkąd grzech pierwszego człowieka zakorzenił się w potomstwie, a świat upadł tak bardzo, że jedni pożądali rzeczy swego sąsiada, inni zaś, powodowani pychą, nakładali na najsłabszych jarzmo niewolnictwa, stało się oczywiste, że ci, którzy pragnęli żyć zgodnie ze swym prawem i uniknąć przemocy złoczyńców, musieli łączyć się razem we wspólnym miejscu [...]. Stało się konieczne, by ludzie mieli najrozmaitszych władców, albo wybranych na mocy prawa, albo władających dzięki własnej potędze”.
Słownik
(łac. państwo Boże) przejaw duchowości i aspektów moralnych w społeczeństwie
(łac. państwo ziemskie) materialna manifestacja państwa
(gr. dḗmos - lud; krátos - władza) – ustrój państwa, w którym ogół obywateli bierze udział w sprawowaniu władzy
(gr. mónos – jedyny, árchō – władam) – forma państwa, w którym monarcha
(np. król) sprawuje władzę z reguły dożywotnio, samodzielnie lub wspólnie z innymi organami
(gr. oligos – nieliczny; arche - władza) – forma rządów, w której władzę sprawuje niewielka, zazwyczaj wywodząca się z elit społecznych grupa ludzi
(łac. res publica – rzecz pospolita) – ustrój polityczny, w którym władzę sprawuje organ wyłoniony na określony czas w wyniku wyborów