Państwo i władza

R1Z0tHF7P1h9g1

Zdjęcie przedstawia górną część pastorału arcybiskupiego. Jest ona zawinięta w okrąg, a w jej środku ukazana jest postać mężczyzny i stojącego naprzeciw niego anioła.

W przywołanej definicji trzykrotnie pojawiło się słowo „władza”, co podkreśla znaczenie, jakie dla funkcjonowania państwa lub innej struktury społecznej ma fakt, kto, w jaki sposób i na podstawie jakiego mandatu sprawuje rządy.

Już w starożytności rozróżniano cztery podstawowe ustroje polityczne państwa: monarchięmonarchiamonarchię, oligarchięoligarchiaoligarchię, demokracjędemokracjademokrację i republikęrepublikarepublikę. Starano się też ustalić, który z nich należy uznać za najlepszy. Może ten, w którym:

• władzę sprawuje jednostka (monarchia);

• rządzi określona grupa zaliczana do elit – arystokracja;

• władzę ma ogół obywateli (demokracja);

• łączy się cechy trzech pozostałych (republika).

Podobne rozważania występowały także w średniowieczu, ale wówczas dominującym systemem była monarchia. Myśliciele tej epoki, podejmując problematykę ustroju państwa i form rządów, musieli brać pod uwagę bardzo ważny aspekt nieobecny w antyku: stosunek władzy państwowej do władzy Kościoła.

R1Zl8iXdJc33R

Obraz przedstawia scenę rodzajową. W dolnej części obrazu, przedstawiającej życie ziemskie znajdują się klęczący i modlący się zakonnicy, ksiądz, król i zwykli ludzie. W górnej części obrazu, na chmurze, wskazani są rozmawiający papieże i biskupi. Nad nimi świeci oko symbolizujące Boga, a nieopodal niego znajdują się postacie świętych.

Państwo a Kościół

Od początków chrześcijaństwa istniało w Kościele przekonanie, że władza państwowa pochodzi od Boga. Wprawdzie rozróżniano civitas Deicivitas Deicivitas Dei (łac. państwo Boże) i civitas terrenacivitas terrenacivitas terrena (łac. państwo ziemskie), ale nie rozpatrywano ich istnienia niezależnie od siebie. Gdy chrześcijaństwo stało się religią panującą, pojawił się problem ustalenia relacji między obiema strukturami: państwem i Kościołem. Obrazuje go zwłaszcza spór cesarza i papieża, charakterystyczny dla dojrzałego i późnego średniowiecza. Dążenie do prymatu jednej ze stron, czyli władcy Cesarstwa bądź głowy Kościoła, bywa nazywane sporem miecza i krzyża lub miecza i pastorału: miecz symbolizuje władzę cesarską, natomiast pastorał – papieską.

Niezależnie od tego, kto w danym momencie dziejów zdobywał przewagę polityczną, oczywiste było, że rozstrzygnięcia dotyczące wyboru ustroju politycznego mają również wymiar religijny.

Bóg i król

RSZSNSHWIgc0B1

Obraz przedstawia starszego mężczyznę w czerwonym stroju papieskim. Mężczyzna siedzi przy stole, zapisuje coś piórem na kartce papieru. Przed mężczyzną leży księga, a na niej tiara. Nad mężczyzną unosi się biały gołąb.

Już w VI w. papież Grzegorz Wielki przedstawił opartą na antycznych źródłach koncepcję boskiego pochodzenia monarchy. Nie oznaczało to nadawania cesarzowi czy królowi cech boskich, ale jednoznacznie sakralizowało władzę ziemską. Wtedy zaczęto używać formuły „z łaski Bożej” (łac. rex Dei gratia), która w sposób symboliczny wskazywała na wyniesienie ziemskiego monarchy ponad innych ludzi, ale jednocześnie miała podkreślić, że rządy nad państwem wynikają z woli Boga. Żyjący w IX w. irlandzki mnich Seduliusz Szkot w traktacie O władcach chrześcijańskich (ok. 850 r.) stwierdzał:

Święty Tomasz z Akwinu i Brunetto Latini o władzy i królu

Do średniowiecznych uczonych zajmujących się m.in. tym, który ustrój jest najlepszy oraz jakimi cechami powinien charakteryzować się władca, należeli Święty Tomasz z Akwinu oraz Brunetto Latini.

Święty Tomasz z Akwinu (ok. 1225–1274) to włoski dominikanin, którego zalicza się do Doktorów KościołaDoktor KościołaDoktorów Kościoła i uważa za jednego z najważniejszych uczonych średniowiecza. Wśród jego licznych dokonań szczególne znaczenie ma Suma teologiczna (1268–1273), obszerny zbiór zawierający rozważania filozoficzno‑teologiczne. Znalazły się tam również uwagi poświęcone sprawom politycznym, np. relacjom między Kościołem a państwem świeckim. Tę problematykę św. Tomasz podejmował już wcześniej, np. w niewielkim dziele zatytułowanym O władzy (De regno). Powstało ono prawdopodobnie w latach 1266–1267 i było przeznaczone dla młodego króla Cypru Hugona II, jednak w obliczu śmierci monarchy nie zostało dokończone. W traktacie św. Tomasz zaprezentował swoje przekonania dotyczące tego, który ustrój polityczny jest najlepszy i jakimi cechami powinien charakteryzować się dobry król.
Rozważania Akwinaty należy rozpatrywać na bardzo szerokim tle, mającym podłoże teologiczne. Autor Sumy twierdzi, że

Aby ludzkość została zbawiona, konieczna jest – według św. Tomasza – współpraca tych, którzy zarządzają instytucją Kościoła, z tymi, którzy sprawują rządy w państwie ziemskim.

RRPd3hRSrzR3j1

Obraz przedstawia zasmuconego młodzieńca w średniowiecznym stroju. Mężczyzna ma na sobie kaftan, a na głowie szeroki beret.

W innym kontekście problem władzy i króla rozpatrywał Brunetto Latini (ok. 1220 – 1294). Był on jednym z ważnych średniowiecznych pisarzy włoskich. Pełnił istotne funkcje we Florencji, gdzie dał się poznać jako sprawny i inteligentny polityk. Swoje przemyślenia – nie tylko w tej dziedzinie – przedstawił we francuskojęzycznym dziele zatytułowanym Skarbiec wiedzy. W napisanym w latach 1262–1266 zbiorze znalazły się uwagi poświęcone teologii, historii, fizyce, przyrodoznawstwu, geografii, etyce, retoryce. W ostatniej z trzech części Skarbca zamieścił rozważania na temat państwa i władzy. Stwierdził tam, że sprawowanie rządów należy rozpatrywać jako problem polityczny oraz etyczny. Istnienie rządów postrzegał jako konieczność chroniącą przed negatywnymi konsekwencjami grzesznej natury ludzkiej:

RaoJFUsa3zPiz

Zdjęcie przedstawia stronę średniowiecznego rękopisu. Górna część strony zawiera ilustrację ukazującą wnętrze pałacu i ulicę miasta. Pod ilustracją znajduje się starannie zapisany łaciną tekst. Strona ozdobiona jest na marginesach roślinnymi ornamentami.

Słownik