Zjawiska krasowe dotyczą najczęściej skał węglanowych ze względu na ich dość powszechne występowanie na Ziemi. Ten rodzaj krasu przedstawiono w poprzednich tematach. Proces rozpuszczania skał przez wodę może zachodzić również w innych rodzajach skał, np. siarczanowych czy chlorkowych. Należą do nich między innymi: anhydryt, gips oraz sole kamienne i potasowe utworzone odpowiednio z minerałów: halitu i sylwinu.

Tego rodzaju skały należą do grupy skał osadowych chemicznych. Powstają one w wyniku procesów wytrącania się substancji z roztworów wodnych, najczęściej wody morskiej. Osady powstające w wyniku parowania nazywane są ewaporatami, od łacińskiego słowa evaporatio, które oznacza parowanie.

RzIV2BLR8fDAQ

Schemat przedstawia podział krasowiejących skał na: siarczanowe, chlorkowe, węglanowe. 1. Krasowiejące skały siarczanowe: anhydryt ${\mathrm{C}\mathrm{a}\mathrm{S}\mathrm{O}}_4$ bezwodny siarczan wapnia; gips ${\mathrm{C}\mathrm{a}\mathrm{S}\mathrm{O}}_4\cdot {\mathrm{H}}_2\mathrm{O}$ uwodniony siarczan wapnia., 2. Krasowiejące skały chlorkowe: sól kamienna NaCl chlorek sodu; sól potasowa KCl chlorek potasu., 3. Krasowiejące skały węglanowe: dolomit $\mathrm{C}\mathrm{a}\mathrm{M}\mathrm{g}{\left[{\mathrm{C}\mathrm{O}}_3\right]}_2$ węglan wapnia i magnezu; wapień ${\mathrm{C}\mathrm{a}\mathrm{C}\mathrm{O}}_3$ węglan wapnia.

Krasowiejące skały siarczanowe i chlorkowe stanowią poniżej 2% skał osadowych na powierzchni kontynentów. Równocześnie skały tego rodzaju są lepiej rozpuszczalne niż skały wapienne. W odróżnieniu od krasu węglanowego, uczestnicząca w procesie rozpuszczania woda nie musi zawierać dwutlenku węgla (COIndeks dolny 2₂). Tym samym proces krasowienia gipsów i soli zachodzi szybciej i łatwiej. W temperaturze pokojowej gips jest ponad sto razy bardziej rozpuszczalny aniżeli kalcyt – główny składnik skał wapiennych. W każdym litrze destylowanej wody można rozpuścić zaledwie 0,015 g kalcytu, natomiast aż 2 g gipsu i nawet 350 g halitu (soli kuchennej).

Formy powstałe w gipsach i solach są podobne do form krasu węglanowego, które omówiono w poprzednich tematach. Tak samo możemy wyróżnić formy krasu powierzchniowego (zapadliska, leje krasowe), jak i podziemnego (jaskinie, nacieki). Różnicą jest szybkość procesów krasowych. Powstawanie lejów krasowych w gipsach jest nawet 10‑krotnie częstsze niż w wapieniach. Większa jest również ich gęstość - na powierzchni 1 kmIndeks górny 2² może występować nawet kilkaset lejów krasowych.

Ze względu na łatwość rozpuszczania pokładów gipsów oraz soli powstaje w nich również więcej drobnych form krasowych (zagłębień lub występów) niż w skałach wapiennych. Niestety ta sama właściwość powoduje, że formy te są mniej trwałe i szybko ulegają zanikowi. Z tego względu powierzchnia występowania krasu gipsowego i solnego jest wielokrotnie mniejsza niż krasu wapiennego.

R1eIoZRb1sbJu

Mapa rozmieszczenia krasu na świecie. Kras węglanowy obecny jest, w mniejszym lub większym stopniu, prawie wszędzie, gdzie występują skały węglanowe. Obszarem występowania najbardziej typowych zjawisk krasowych są Góry Dynarskie i płaskowyż Kras. W Europie kras występuje również między innymi na obszarze Irlandii, Słowacji i Węgier, Moraw. Na świecie jest obecny między innymi na Bliskim Wschodzie, w Ameryce Północnej, w Ameryce Południowej - wzdłuż zachodniego wybrzeża, w Afryce - szczególnie na północy i na wschodzie, na Półwyspie Arabskim, w Chinach, na Półwyspie Indochińskim, Borneo, na Nowej Zelandii, na południu Australii, na północy i w środkowej części Rosji. W Polsce formy krasowe można zaobserwować głównie na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i w Tatrach Zachodnich, a w mniejszym stopniu również w Pieninach, Górach Świętokrzyskich i Sudetach.

Kras gipsowy

Serie skał siarczanowych występują przede wszystkim na obszarze Eurazji, znacznie rzadziej natomiast spotykane są na pozostałych kontynentach. W Europie pokrywy krasowiejących skał gipsowych występują między innymi na Średniogórzu Niemieckim, w środkowo‑wschodniej Hiszpanii (prowincja Almeria), południowowschodniej Francji oraz w centralnej części Apeninów we Włoszech. W Europie środkowowschodniej obszarem najlepiej wykształconego krasu gipsowego są tereny położone na zachodnim Uralu, w basenie rzeki Wołgi oraz wzdłuż północnego brzegu Karpat na obszarze Czech, Polski, Ukrainy i Rumunii.

W Polsce regionem, gdzie występuje kras gipsowy, jest Niecka Nidziańska. Największe skupisko form takiego krasu znajduje się w okolicach Busku‑Zdroju, Pińczowa oraz Wiślicy. Na terenie znajdującego się tu Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego utworzono kilka rezerwatów przyrody chroniących unikatowy w skali Polski krajobraz krasu gipsowego. W poszczególnych rezerwatach ochronie podlegają między innymi grzbiety wzgórz gipsowych w formie zaokrąglonych pagórków i kopców. Najbardziej znana tego rodzaju forma znajduje się w Wiślicy. Utworzona jest z gipsów szablastych ułożonych koncentrycznie w kształt kopuły o średnicy 10 m i szerokości 5 m. Gipsy szablaste zawdzięczają swoją nazwę charakterystycznemu kształtowi upodabniającemu je do szabli. Ich kryształy są długie i zakrzywione, wygięte w lekki łuk. Mają one ciemną barwę, miodową bądź brązowawą, posiadają też szklisty połysk. W innych miejscach skały gipsowe przyjmują z kolei formę o nazwie kuest, czyli stromych, asymetrycznych progów denudacyjnych lub strukturalnych, które powstały na obszarze o budowie monoklinalnej wskutek erozji warstw skalnych o różnej odporności na denudację (erozja selektywna). Na wielu z nich podziwiać można ciekawe wychodnie wielkokrystalicznych gipsów z przewarstwieniami iłów i margli. Gipsy wykształcone są w różnych postaciach - od kryptokrystalicznych do wielkokrystalicznych, występujących w postaci zbliźniaczonych kryształów określanych jako jaskółcze ogony. Miąższość serii gipsowej dochodzi maksymalnie do 37 m w rejonie kopalni w Gackach.

Szczególne walory geologiczne w Nadnidziańskim Parku Krajobrazowym posiada Rezerwat Skorocice. Obejmuje on wyerodowany w gipsach wąwóz powstały w wyniku zapadnięcia stropu systemu krasowych jaskiń. Przechadzając się wąwozem, można podziwiać wychodnie gipsów w formie grzęd, ambon, ścian czy wież. Na powierzchni występują liczne zapadliska i leje krasowe. Tutaj znajduje się również, jedyny w naszym kraju, gipsowy most skalny. Na terenie rezerwatu zinwentaryzowano również około 30 jaskiń i schronów krasowych.

Kras gipsowy na Niecce Nidziańskiej

R2yzrV4HlDk3x

Zdjęcie przedstawia skałę w kształcie kopuły wystającą nad powierzchnię trawy. Skała jest chropowata, brązowa.

RmyE68kbCQQas

Zdjęcie przedstawia fragment skały z układającymi się poziomo paskami w postaci delikatnych łuków. Paski mają gładką powierzchnię.

RMBUJCyE5SwXw

Zdjęcie przedstawia teren porośnięty trawą. W jednym miejscu jest uskok, który tworzą niewysokie, strome skały. Skały mają nieregularną powierzchnię.

RdQfG1osMeqvY

Zdjęcie przedstawia fragment skały. Skała ma liczne warstwy. Sprawia wrażenie kruchej. Na powierzchni skały w centralnym miejscu jest jasna część przypominająca podłużny liść o nierównym brzegu.

RuzcEmHbGO0gK

Zdjęcie przedstawia skałę, którą tworzą kryształy układające się warstwami na skos, jakby tworzyły trójkątne daszki układające się jeden na drugim.

R1e4JP0kvlt0e

Zdjęcie ukazuje masywną skałę. Skała ma kształt zbliżony do walca. Wokół skały teren jest płaski, porośnięty trawą i drzewami.

R16XKTm6MLKj3

Zdjęcie ukazuje obniżony teren z niewysokimi, podłużnymi pagórkami porośniętymi trawą. Po lewej stronie pagórek ma strome zbocze, które jest ze skały. Skały układają się nierównymi warstwami. Na pierwszym planie stoi mężczyzna, który patrzy na wąwóz.

R10UrWHYXBv6d

Zdjęcie przedstawia łuk skalny, pod którym siedzą dwie osoby.

R4RlRiuQdoRwB

Zdjęcie przedstawia wąskie przejście pomiędzy skałami. W skałach są liczne poziome żłobienia.

Kras gipsowy w Hiszpanii

Unikalny charakter krasu gipsowego można podziwiać również w innych regionach Europy. Charakterystyczne, kopulaste wzniesienia osiągające wysokość i średnicę kilku lub kilkudziesięciu metrów tworzą krajobraz hiszpańskiej prowincji Almeria, w pobliżu miejscowości Sorbas. Na stokach gipsowych wzgórz powstają żłobki i żebra krasowe oraz wyjątkowe, okrągłe struktury gipsowych kopców. Podobnie jak na Niecce Nidziańskiej, tutaj również powstały wąwozy o stromych ścianach oraz liczne zapadliska i leje krasowe.

R13ySXdzsecGs

Zdjęcie przedstawia płaski teren porośnięty gdzieniegdzie niewysokimi krzewami. Na pierwszym planie znajduje się płaska skała, nieco uwypuklona nad powierzchnią ziemi. Pomiędzy skałą i podłożem jest wąski otwór. Skała ma chropowatą powierzchnię. Na fotografii w oddali jest pasmo górskie.

R1efrqVF2XdGH

Zdjęcie przedstawia niewielkie uwypuklenia, kopulaste wzniesienia nad powierzchnią ziemi. Kopce mają otwory, podobne do wejścia do jaskini. Teren jest płaski. Rosna na nim niewysokie krzewy. W tle jest pasmo górskie.

RGtSrL2YmttlP

Zdjęcie przedstawia niewielkie wzniesienie nad powierzchnią ziemi z okrągłym otworem na szczycie.

RyT2gxX7qJyMQ

Zdjęcie przedstawia kopulaste, niewysokie wzniesienie na płaskim terenie. Z przodu kopuły jest otwór - można tam wejść i się schronić. W tle jest pasmo górskie.

R1MDN5bpe0zMg

Zdjęcie przedstawia teren porośnięty gdzieniegdzie trawą i niskimi roślinami. Na pierwszym planie teren zapada się nieznacznie, tworząc lej. W tle jest pasmo górskie.

R7WFnkCoLqz0W

Zdjęcie przedstawia człowieka idącego wąską ścieżką w wąwozie. Wąwóz tworzą niewysokie skały.

RHpGQZ2IkCuAz

Zdjęcie ukazuje fragment zbocza pokrytego żłobkami i żebrami. Przypominają pomarszczony materiał. Tworzą one połączone ze sobą pionowo stożki.

Formy krasu podziemnego

Obok form krasu powierzchniowego, podobnie jak ma to miejsce przy krasie węglanowym, występują również formy krasu podziemnego. W Polsce system jaskiń gipsowych, ze względu na warunki budowy geologicznej, nie jest szczególnie rozwinięty. Na obszarze całej Niecki Nidziańskiej opisano co prawda około 80 jaskiń i schronisk skalnych, ale większość z nich to pojedyncze lub słabo rozwinięte kanały, komory lub nisze krasowe. Najdłuższa gipsowa jaskinia w Polsce – Jaskinia Skorocicka, ma długości 352 m i nie może się równać np. z jaskiniami występującymi na Podolu i Bukowinie w zachodniej Ukrainie.

Rf2Ie7mh8dGK0

Zdjęcie przedstawia półokrągły otwór w skale. To wejście do jaskini.

R1LXgASinHAMe

Zdjęcie przedstawia ogromne podłużne kryształy w jaskini. Kryształy układają się w różnych kierunkach. Przy jednym z kryształów stoi człowiek - jest niewielki w porównaniu do dużego kryształu.

RGUdcIQzzpoQx

Zdjęcie przedstawia wnętrze jaskini. Na dole zdjęcia z wąskiego przejścia wyłania się postać człowieka. Jest w przestronnym miejscu jaskini zbudowanym ze skał. Skalna ściana po lewej stronie fotografii ma niewielkie, ale liczne okrągłe wybrzuszenia.

To właśnie na Podolu znajduje się największy system jaskiniowy w Eurazji - Jaskinia Optymistyczna. To równocześnie największy system jaskiń gipsowych na świecie. Obecnie zbadano i opisano blisko 260 km korytarzy tej jaskini występujących na kilku poziomach. Kolejne eksploracje przynoszą odkrycia dalszych ciągów korytarzy, więc z roku na rok poznana długość jaskini zwiększa się. Niedaleko od Jaskini Optymistycznej, w miejscowości Krzywcze, znajduje się Jaskinia Kryształowa, której nazwa pochodzi od białych, kremowych i różowo‑bursztynowych kryształów gipsu pokrywających jej ściany. Z kolei w pobliżu Kamieńca Podolskiego znajduje się Jaskinia Atlantyda, która składa się z trzech poziomów, w tym z kilku sal o wysokości dochodzącej do 12 m. Jaskinia jest znana z bogactwa form naciekowych przyjmujących różne kształty: stalaktytowych sopli, gipsowych „gwiazd” czy „kwiatów”. Formy przybierają postać od maleńkich, ale gęstych skupisk kryształków, aż po ogromne włókniste kryształy o długości dochodzącej do 1,5 m. Podobnie jak Jaskinia Kryształowa, Atlantyda zadziwia zróżnicowaną kolorystyką gipsu - od przezroczystych odmian przez odcienie białe, żółte do różowych.

Galeria zdjęć Jaskini Kryształowej

R1FTkWZCzcyCg

Zdjęcie przedstawia fragment stropu jaskini z kryształami gipsu w postaci drobnych igieł, rys, układających się płasko. Są one brązowe.

Rp15yMSj6SzmG

Zdjęcie przedstawia fragment stropu jaskini z kryształami gipsu w postaci drobnych igieł, rys układających się płasko w różnych kierunkach.

RulinBhTapSLz

Zdjęcie przedstawia fragment stropu jaskini. Kryształy gipsu mają postać cienkich łuków i drobnych igieł.

Galeria zdjęć Jaskiń Atlantyda

RggPy5Ofju3lF

Zdjęcie przedstawia strome schody prowadzące do prostokątnego wejścia do jaskini.

R1M1vW3Qh2NQq

Zdjęcie przedstawia kryształy zbudowane z połączenia niewielkich kryształków. Mają jasnobrązowy kolor.

R1QM14E2CDu7y

Na zdjęciu jest skupisko drobnych kryształów gipsu, mają jasnopomarańczowy kolor.

RBY4MpyF2bcV4

Zdjęcie przedstawia nacieki gipsowe w postaci kryształów. Mienią się odcieniami różu oraz koloru niebieskiego.

RnA2JQ7Zf8Ef7

Zdjęcie przedstawia przytwierdzone do podłoża białe kryształy o różnych kształtach. Przeważają kryształy podłużne.

RDRvMIBeUz0sB

Zdjęcie przedstawia niewielkie nacieki na skale. Na końcach nacieków widać krople wody.

Kras solny

Zjawiska krasowe mogą również występować w skałach chlorkowych, czyli solach. Sól kamienna oraz sól potasowa ulegają bardzo szybkiemu procesowi rozpuszczania w wodzie, dlatego kras powierzchniowy w tych skałach występuje rzadko. Kras solny obejmuje zazwyczaj niewielkie powierzchnie. Tego rodzaju procesy obserwowane są przede wszystkim na wybrzeżach oceanów i mórz oraz na obszarach wysychających jezior w klimatach gorących i suchych. Obniżający się poziom wody odsłania brzegi i dno, na których odkładały się warstwy soli. W miejscach takich można oglądać formy zbliżone do form krasowych w wapieniach czy gipsach. Kras solny wyróżnia się bogactwem tzw. mikroform – tj. drobnych struktur w postaci jamek, miseczek, żłobków czy żeber. Formy te jednak należą do bardzo nietrwałych, ponieważ szybko ulegają rozpuszczeniu.

W niektórych miejscach formy solnego krasu powierzchniowego osiągają większe rozmiary. Spektakularnym przykładem jest wybrzeże Morza Martwego w Izraelu. Na odsłoniętym w wyniku obniżającego się poziomu wody dnie powstały liczne i ogromne leje oraz zapadliska krasowe tworzące tzw. księżycowy krajobraz.  Nieustannie powstające solne leje krasowe stwarzają niebezpieczeństwo dla przebywających tam ludzi i powodują, że na znacznych fragmentach wybrzeża wprowadzano zakaz wstępu.

Specyficznym i wyjątkowym zjawiskiem jest kras podziemny w soli. Na brzegach oceanów i słonych jezior grubość pokładów soli jest na ogół zbyt niewielka, aby mogły w nim powstać formy krasu podziemnego. Są jednak miejsca, gdzie grubość warstw solnych jest wystarczająca, aby mogły w nich powstać jaskinie. Możliwe jest to na terenach górskich, gdzie utworzyły się góry i kopuły solne. Powstają one z warstw soli, które odłożyły się w dawnych okresach geologicznych - tysiące, a niekiedy miliony lat temu, a następnie zostały przykryte kolejnymi warstwami skał osadowych. Ciężar kolejnych warstw skalnych przykrywających pokłady soli sprawił, że pod ich wpływem ujawniły się wyjątkowe cechy fizyczne tej skały. Pod wpływem wysokiej temperatury i ciśnienia sól zyskuje bowiem właściwości plastyczne. Już w temperaturze 200°C sól zyskuje konsystencję plasteliny, a ponieważ równocześnie ma małą gęstość, następuje jej wyciskanie ku górze. Podczas wyciskania skał ku górze formują się wysokie słupy soli nazywane diapiramidiapirdiapirami. Niekiedy wysady solne potrafią przebić przykrywające je warstwy skalne i wyłonić się na powierzchni. Proces ten geolodzy określają mianem halokinezyhalokinezahalokinezy lub halotektonikihalotektonikahalotektoniki, w zależności od przyczyn wywołujących ten proces.

Obszarem, gdzie oglądać można tego rodzaju formy, jest w Płaskowyż Meledic położony w Karpatach Wschodnich na terenie Rumunii. Znajdują się tu Góry Solne (Muntele de Sare). Podobne formy występują również na Górze Praid w Rumunii, kopule solnej Chodża Mumyn oraz Chodża Sartez w Tadżykistanie, górach Zagros w Iranie, a także na diapirze solnym Namakdan na irańskiej wyspie Keszm (Qeshm). W miejscach tych występują solne słupy przybierające postać grzybów, wież, iglic czy ostrych zębów. Na stokach pod wpływem wody opadowej formują się żłobki i żebra solne. W stale rosnących kopułach solnych powstają głębokie wąwozy, cyrki i jęzory solne na wzór tych lodowcowych. W warstwach soli powstają również długie systemy jaskiniowe. Za najdłuższą jaskinię świata utworzoną w soli kamiennej uznawana jest irańska jaskinia Tri Nahaci w górach Zagros, której długość wynosi ponad 6,5 km. Jaskinie solne charakteryzują się również występowaniem różnorodnych form krystalizacji soli, od drobnych, finezyjnych kryształków, po kilkumetrowej długości stalaktyty.

REcpPasrOr32K

Schemat przedstawia powstawanie diapirów solnych. Na schemacie zaznaczono kilka różnokolorowych poziomych warstw - to warstwy nadległe. Dolną warstwę stanowi pokład soli. Po lewej stronie schematu pokład soli wybrzusza się w kierunku przedostatniej warstwy - to wysad solny. Powstaje nad nim czapa gipsowa.

Galeria: Kras solny

R1EzMl9yfHgzj

Zdjęcie przedstawia skały w kształcie stożków. Skały łączą się ze sobą. Są białe, w żłobieniach brązowe. Wokół skał rośnie trawa i drzewa. W tle jest wzniesienie.

RoU7bk8bzUYqQ

Zdjęcie przedstawia wysoką, stromą skałę o płaskim, pokrytym trawą wierzchołku. Skała w górnej części jest jasnożółta, poniżej tego fragmentu jest brązowa. Duża część brązowego fragmentu skały połyskuje w słońcu.

R1a5gEakxfcBl

Zdjęcie prezentuje formację skalną na zboczu i na jego szczycie. Skała jest biała. Tworzy liczne żebra i żłobki o ostrych krawędziach.

RDH1CR1wq4YjB

Zdjęcie przedstawia formację skalną - to fragment skały o jasnej barwie. Znajduje się poniżej osuwiska, nad którym rosną drzewa. Skała jest niejednorodna, chropowata, z licznymi uskokami, warstwami.

R1RbB8xcouvab

Zdjęcie przedstawia fragment pionowej skały - jest różowa, ma poziome ciemne paski. Wierzch skały jest nierówny, ząbkowany.

R7Rrb4w1ljGwb

Zdjęcie przedstawia skupiska drobnych nitek, włókien na powierzchni skały. Są białe.

RO9OzEUhgu1ID

Zdjęcie przedstawia skupiska drobnych, białych kuleczek, tworzą nacieki.

Słownik