Przeczytaj
Organizacja społeczeństw owadów
Owady społeczneOwady społeczne żyją w trwałych zbiorowiskach, zamieszkując wspólne gniazdogniazdo. Taka społeczność tworzona jest przez grupę osobników jednego gatunku, które aktywnie współpracują. Poszczególne osobniki wykazują silne powiązania między sobą oraz specjalizację w zadaniach wykonywanych na rzecz społeczności. Kooperacja i podział pracy między osobnikami stanowią podstawę funkcjonowania społeczeństwa owadów.
Powiązania między osobnikami mogą mieć swobodny charakter lub opierać się na wytworzonej strukturze hierarchicznej – kastowej. Społeczności złożone z kastkast, których przedstawiciele różnią się pozycją, wyglądem oraz pełnioną w grupie funkcją, efektywniej gromadzą żywność i wspólnie bronią swojego terytorium.
Wytworzenie więzi społecznych i współpraca są możliwe dzięki różnym rodzajom komunikacji – przede wszystkim precyzyjnemu systemowi bodźców w postaci feromonów, wydzielanych i odbieranych przez poszczególne grupy osobników. Dodatkowo niektóre owady porozumiewają się np. za pomocą „tańca” (pszczoły) czy dotyku (mrówki).
Wytworzone więzi społeczne wyrażają się w zamkniętym lub półzamkniętym charakterze społeczności: społeczność nie dopuszcza osobników spoza niej lub dopuszcza pod pewnymi warunkami (np. pszczoła spoza roju zostanie przyjęta, o ile przynosi ze sobą nektar lub pyłek).
Ze względu na stopień organizacji społeczności owadziej wyróżniane są:
owady przedspołeczne, do których należą owady podspołeczne, gromadne, niemal społeczne i półspołeczne;
owady prymitywnie podspołeczne;
owady właściwie społeczne, które wykształciły najwyższy stopień organizacji (eusocjalnośćeusocjalność).
Owady przedspołeczne
Owady podspołeczne
Do owadów podspołecznych zalicza się gatunki, których osobniki dorosłe opiekują się potomstwem we wczesnych stadiach jego rozwoju.
Owady gromadne
U owadów gromadnych członkowie tego samego pokolenia zamieszkują wspólnie jedno gniazdo. Nie współpracują w opiece nad potomstwem. Życie w grupie zwiększa szansę na uniknięcie drapieżników, wspomaga termoregulację lub umożliwia bardziej efektywne znajdowanie i wykorzystywanie pokarmu. Ta forma społeczności dotyczy np. stadiów larwalnych różnych ciem.
Owady niemal społeczne
U owadów niemal społecznych wspólne zamieszkiwanie gniazda przez członków jednego pokolenia łączy się z ich współpracą w opiece nad potomstwem.
Owady półspołeczne
U owadów półspołecznych obok zamieszkiwania wspólnego gniazda występuje tzw. reprodukcyjny podział pracy, związany z tym, że stopień płodności poszczególnych osobników jest zróżnicowany: osobniki mniej płodne lub bezpłodne opiekują się potomstwem osobników bardziej płodnych.
Owady prymitywnie podspołeczne i właściwie społeczne
Owady prymitywnie podspołeczne
U owadów prymitywnie podspołecznych dochodzi do coraz większego zbliżenia matki i potomstwa. Matka zapewnia potomstwu opiekę aż do końca okresu dojrzewania. Dojrzałe potomstwo pomaga matce w wychowaniu młodszego rodzeństwa.
Robotnice u tych owadów wyglądają tak samo jak królowe, ale nie mają zdolności rozmnażania się.
Owady właściwie społeczne
Najwyższy stopień rozwoju życia społecznego osiągnęły owady właściwie społeczne, które wyróżniają się jednoczesnym występowaniem trzech cech:
współpraca w opiece nad potomstwem;
reproduktywny podział pracy – osobniki bezpłodne pracują na rzecz osobników płodnych;
współpraca międzypokoleniowa – potomstwo pomaga rodzicom.
Do owadów właściwie społecznych należą termity, mrówki, pszczoły miodne oraz niektóre gatunki os i mszyc.
Społeczności termitów (Isoptera)
Wyróżnia się trzy główne kasty termitów:
kastę reprodukcyjną, obejmującą królową (płodną samicę) i króla (płodnego samca);
kastę robotników i robotnic;
kastę żołnierzy.
Termity odznaczają się bardzo wyraźnym polimorfizmempolimorfizmem i podziałem na kasty. Samica królowa i samiec król są odpowiedzialni za utrzymanie liczebności rodu. To formy uskrzydlone, dojrzałe płciowo, o dobrze rozwiniętych oczach. Po locie godowym tracą skrzydła i przystępują do rozrodu. Robotnice oraz żołnierze to formy nieuskrzydlone obojga płci, o uwstecznionych oczach i narządach płciowych. Żołnierze mają silnie rozwinięte żuwaczki. Nieuskrzydlone termity wykonują wszelkie prace i dbają o bezpieczeństwo gniazda (w pracach uczestniczą także larwy). Po stracie króla lub królowej robotnica lub żołnierz są odżywiane pokarmem osobników płciowych (wydzielina gruczołów znajdujących się na głowie robotnic‑karmicielek) i uzyskują zdolność do rozrodu.
Społeczności mrówek
Wyróżnia się trzy kasty mrówek:
kastę, do której zalicza się skrzydlatą królową (płodną samicę);
kastę płodnych samców;
kastę bezskrzydłych robotnic.
Mrówki odznaczają się wyraźnym polimorfizmem, połączonym z pełnioną funkcją w społeczeństwie. Obok dojrzałych płciowo, uskrzydlonych samców i samic występują nieuskrzydlone samice o uwstecznionych narządach płciowych – robotnice. Zajmują się one budową gniazda, pielęgnowaniem larw i poczwarek oraz zdobywaniem pokarmu. Mrówki przystosowane do obrony gniazda – tzw. żołnierze – bronią gniazda i dokonują napaści na gniazda innych gatunków w celu zdobycia zapasów pokarmu oraz poczwarek, z których wychowują kastę niewolników.
Założycielka rodu, królowa, jest zapładniana w czasie lotu godowego. Królowe i samice wylatują z gniazda i tworzą roje nad wysokimi punktami terenowymi, takimi jak szczyty wzgórz. Samce otaczają samice, tworząc wokół nich zbite kłęby i inicjując kopulację. Po zaplemnieniu królowa zrzuca swoje skrzydła i szuka miejsca, w którym zakłada gniazdo. Składa tam jaja, którymi (a następnie larwami i poczwarkami) opiekuje się aż do wyklucia pierwszych robotnic. Samce po kopulacji giną.
Mrowisko jest miejscem składania i pielęgnacji jaj, wychowywania potomstwa, a u niektórych gatunków także gromadzenia zapasów żywności, często w formie hodowli, np. mszyc lub grzybów. Zależnie od poziomu organizacji społeczeństwa mrowiska mogą być proste (zakładane w pęknięciach kory, szczelinach skał), budowane z systemem komór i korytarzy, kopanych w ziemi i w usypywanych kopcach (jak u rudnicy), lub lepione z masy przeżutego ze śliną drewna.
W sytuacji niebezpieczeństwa mrówki stosują chemiczną formę obrony – jad zawierający piekący kwas mrówkowy.
Społeczności pszczół
Wyróżnia się trzy kasty pszczół miodnych:
kastę płodnych samic, do której zalicza się królową (matkę) – założycielkę rodu;
kastę płodnych samców – trutni;
kastę bezpłodnych samic – robotnic (o wysoko rozwiniętym instynkcie opieki nad potomstwem królowej).
Królowa pszczół ma za zadanie przedłużenie gatunku. Po unasiennieniu składa dwa rodzaje jaj: zapłodnione – do komórek pszczelich lub matecznika (z nich powstają diploidalne pszczoły robotnice i matki pszczele) oraz niezapłodnione – do komórek trutowych (z nich powstają haploidalne trutnie). Następnie komórki są zamykane warstwą wosku. Larwy są karmione przez inne pszczoły, aż osiągną dorosłość. Gruczoły żuwaczkowe matki pszczelej wydzielają substancję, która wpływa na różne funkcje w działaniu rodziny.
Robotnice m.in. czyszczą komórki pszczele, karmią larwy, przerabiają surowce pokarmowe na miód i pierzgę, budują z wosku plastry, bronią gniazda przed wrogiem, a także znoszą do gniazda nektar, spadź, pyłek i wodę.
Trutnie latem odbywają loty w poszukiwaniu matek pszczelich, z którymi kopulują w powietrzu. Pod koniec lata są wypędzane z gniazda pszczół przez robotnice i giną śmiercią głodową.
Słownik
(łac. alter – inny, drugi) zachowanie jednostki, która ponosi koszty działania przynoszącego korzyści drugiemu osobnikowi lub grupie
(gr. eu – dobry, łac. socius – zbiorowość, społeczeństwo) najwyższa forma społeczności zwierząt, polegająca na tworzeniu trwałych, co najmniej dwupokoleniowych kolonii, w których tylko część samic ma zdolność do reprodukcji, a pozostałe osobniki opiekują się ich potomstwem
(gr. pherein – przekazywać, hormon – pobudzać) substancje o różnej budowie chemicznej (budowa większości odpowiada pochodnym kwasów tłuszczowych i terpenów), wytwarzane przez specjalne gruczoły i wydzielane do otoczenia; działając na specyficzne chemoreceptory innego osobnika tego samego gatunku, powodują wystąpienie określonego zachowania; samice w okresie godowym wydzielają np. feromony wabiące (najlepiej poznane u owadów); feromony znakujące drogę od pokarmu do gniazda, czy też feromony wyroju są sygnałami umożliwiającymi całościowe działanie społeczeństwa pszczół, mrówek i termitów; ważnym typem feromonów są substancje alarmowe – lotne substancje chemiczne wydzielane przez zwierzęta (np. mrówki) w stanie strachu, powodujące odpowiednie zachowania (podążanie z pomocą lub ucieczka) innych osobników tego samego gatunku
specjalne miejsce (np. nora, dziupla, szczelina skalna, zakątek wśród roślin) znalezione lub zdobyte na innym osobniku albo będące wytworem własnej pracy; właściwe licznym zwierzętom: niektórym owadom, zwłaszcza owadom społecznym (np. mrówkom, termitom)
grupa osobników w społeczeństwie zwierzęcym, przystosowanych do pełnienia swoistych dla nich funkcji; od pozostałych osobników różni się budową anatomiczną, cechami fizjologicznymi, pokrojem (np. u pszczół kasta robotnic)
trwałe skupisko organizmów jednego gatunku
gniazdo mrówek
zgrupowanie owadów prowadzących zorganizowane życie, z podziałem czynności w koloniach wywodzących się z jednej lub kilku samic; najprostszym zbiorowiskiem jest rodzina, gdy rodzice pozostają przez pewien czas z potomstwem, gdy następuje w licznym zbiorowisku podział pracy związany ze zróżnicowaniem morfologicznych i fizjologicznym i podział na kasty, wtedy tworzą się wysoko zorganizowane społeczeństwa; owady społeczne to błonkówki (mrówki, osy, pszczoły) i termitów
współwystępowanie w obrębie tej samej populacji kilku postaci typów osobniczych, wyraźnie różniących się pod względem morfologii, fizjologii, zachowań lub innych cech
gniazdo termitów