Owady społeczneowady społeczneOwady społeczne żyją w trwałych zbiorowiskach, zamieszkując wspólne gniazdogniazdogniazdo. Taka społeczność tworzona jest przez grupę osobników jednego gatunku, które aktywnie współpracują. Poszczególne osobniki wykazują silne powiązania między sobą oraz specjalizację w zadaniach wykonywanych na rzecz społeczności. Kooperacja i podział pracy między osobnikami stanowią podstawę funkcjonowania społeczeństwa owadów.

Powiązania między osobnikami mogą mieć swobodny charakter lub opierać się na wytworzonej strukturze hierarchicznej – kastowej. Społeczności złożone z kastkastakast, których przedstawiciele różnią się pozycją, wyglądem oraz pełnioną w grupie funkcją, efektywniej gromadzą żywność i wspólnie bronią swojego terytorium.

Wytworzenie więzi społecznych i współpraca są możliwe dzięki różnym rodzajom komunikacji – przede wszystkim precyzyjnemu systemowi bodźców w postaci feromonów, wydzielanych i odbieranych przez poszczególne grupy osobników. Dodatkowo niektóre owady porozumiewają się np. za pomocą „tańca” (pszczoły) czy dotyku (mrówki).

Wytworzone więzi społeczne wyrażają się w zamkniętym lub półzamkniętym charakterze społeczności: społeczność nie dopuszcza osobników spoza niej lub dopuszcza pod pewnymi warunkami (np. pszczoła spoza roju zostanie przyjęta, o ile przynosi ze sobą nektar lub pyłek).

Ze względu na stopień organizacji społeczności owadziej wyróżniane są:

• owady przedspołeczne, do których należą owady podspołeczne, gromadne, niemal społeczne i półspołeczne;

• owady prymitywnie podspołeczne;

• owady właściwie społeczne, które wykształciły najwyższy stopień organizacji (eusocjalnośćeusocjalonośćeusocjalność).

RPput4PK8jszx

Ilustracja przedstawia nadziemną część mrowiska mrówki rudnicy. Widoczny jest znajdujący się pośród drzew wysoki na metr kopiec.

Do owadów podspołecznych zalicza się gatunki, których osobniki dorosłe opiekują się potomstwem we wczesnych stadiach jego rozwoju.

R1Sjw54YVKq6p

Ilustracja przedstawia osobnika należącego do pluskwiaków, znajdującego się pośród trawy. Owad przytrzymuje pokarm za pomocą odnóży.

U owadów gromadnych członkowie tego samego pokolenia zamieszkują wspólnie jedno gniazdo. Nie współpracują w opiece nad potomstwem. Życie w grupie zwiększa szansę na uniknięcie drapieżników, wspomaga termoregulację lub umożliwia bardziej efektywne znajdowanie i wykorzystywanie pokarmu. Ta forma społeczności dotyczy np. stadiów larwalnych różnych ciem.

RoTu3b0KffzrW

Ilustracja przedstawia gniazdo zachodniej gąsienicy namiotowej. Gniazdo znajduje się w powietrzu, między gałązkami. Zbudowane jest z jedwabiu. W gnieździe znajduje się kilkanaście gąsienic. Są koloru czarno‑pomarańczowego. Pokryte są pomarańczowymi włoskami.

U owadów niemal społecznych wspólne zamieszkiwanie gniazda przez członków jednego pokolenia łączy się z ich współpracą w opiece nad potomstwem.

Rm79aTeCJANdd

Ilustracja przedstawia osę o brązowo‑czarnym ubarwieniu, która znajduje się w pobliżu gniazda przymocowanego do skały i zbudowanego z 13 komórek. W każdej komórce znajduje się pojedyncze jajo. Osa ma ona wydłużone ciało. W przerwie między tułowiem a odwłokiem ma charakterystyczne bardzo długie i cienkie przewężenie. Osa ta posiada długie, wąskie skrzydła o brązowym ubarwieniu, trzy pary odnóży, brązowe oczy oraz osadzone na głowie czułki.

U owadów półspołecznych obok zamieszkiwania wspólnego gniazda występuje tzw. reprodukcyjny podział pracy, związany z tym, że stopień płodności poszczególnych osobników jest zróżnicowany: osobniki mniej płodne lub bezpłodne opiekują się potomstwem osobników bardziej płodnych.

RYjv3xqz3eTio

Ilustracja przedstawia osę – czarno‑żółtego owada o wydłużonym ciele, który buduje gniazdo. Ciało osy pokrywa gładki i lśniący pancerz, w wyraźne czarno‑żółte pasy na odwłoku. Pomiędzy tułowiem a odwłokiem mocno zarysowuje się wcięcie. Odwłok jest wąski, a skrzydła długie i wąskie. Posiada trzy pary odnóży oraz czułki na głowie.

U owadów prymitywnie podspołecznych dochodzi do coraz większego zbliżenia matki i potomstwa. Matka zapewnia potomstwu opiekę aż do końca okresu dojrzewania. Dojrzałe potomstwo pomaga matce w wychowaniu młodszego rodzeństwa.

Robotnice u tych owadów wyglądają tak samo jak królowe, ale nie mają zdolności rozmnażania się.

RphrASfTp7MzE

Ilustracja przedstawia dwie pszczoły – owady o czarno‑żółtym ciele pokrytym drobnymi włoskami. Posiadają dwie pary skrzydeł zbudowane z przezroczystej błony, trzy pary (żółtych) odnóży, czarne złożone oczy oraz żółte czułki osadzone na głowie. Pszczoły spoczywają na żółtym kwiatku.

Wyróżnia się trzy główne kasty termitów:

• kastę reprodukcyjną, obejmującą królową (płodną samicę) i króla (płodnego samca);

• kastę robotników i robotnic;

• kastę żołnierzy.

Termity odznaczają się bardzo wyraźnym polimorfizmempolimorfizmpolimorfizmem i podziałem na kasty. Samica królowa i samiec król są odpowiedzialni za utrzymanie liczebności rodu. To formy uskrzydlone, dojrzałe płciowo, o dobrze rozwiniętych oczach. Po locie godowym tracą skrzydła i przystępują do rozrodu. Robotnice oraz żołnierze to formy nieuskrzydlone obojga płci, o uwstecznionych oczach i narządach płciowych. Żołnierze mają silnie rozwinięte żuwaczki. Nieuskrzydlone termity wykonują wszelkie prace i dbają o bezpieczeństwo gniazda (w pracach uczestniczą także larwy). Po stracie króla lub królowej robotnica lub żołnierz są odżywiane pokarmem osobników płciowych (wydzielina gruczołów znajdujących się na głowie robotnic‑karmicielek) i uzyskują zdolność do rozrodu.

RO2DakEFoh2pK

Ilustracja przedstawia gniazdo termitów będące wysoką, ostro zakończoną kolumną wystającą ponad powierzchnię ziemi.

Wyróżnia się trzy kasty mrówek:

• kastę, do której zalicza się skrzydlatą królową (płodną samicę);

• kastę płodnych samców;

• kastę bezskrzydłych robotnic.

Mrówki odznaczają się wyraźnym polimorfizmem, połączonym z pełnioną funkcją w społeczeństwie. Obok dojrzałych płciowo, uskrzydlonych samców i samic występują nieuskrzydlone samice o uwstecznionych narządach płciowych – robotnice. Zajmują się one budową gniazda, pielęgnowaniem larw i poczwarek oraz zdobywaniem pokarmu. Mrówki przystosowane do obrony gniazda – tzw. żołnierze – bronią gniazda i dokonują napaści na gniazda innych gatunków w celu zdobycia zapasów pokarmu oraz poczwarek, z których wychowują kastę niewolników.

Założycielka rodu, królowa, jest zapładniana w czasie lotu godowego. Królowe i samice wylatują z gniazda i tworzą roje nad wysokimi punktami terenowymi, takimi jak szczyty wzgórz. Samce otaczają samice, tworząc wokół nich zbite kłęby i inicjując kopulację. Po zaplemnieniu królowa zrzuca swoje skrzydła i szuka miejsca, w którym zakłada gniazdo. Składa tam jaja, którymi (a następnie larwami i poczwarkami) opiekuje się aż do wyklucia pierwszych robotnic. Samce po kopulacji giną.

R3PKtyau868qY

Ilustracja przedstawia mrowisko – kopiec wystający ponad powierzchnię ziemi.

Mrowisko jest miejscem składania i pielęgnacji jaj, wychowywania potomstwa, a u niektórych gatunków także gromadzenia zapasów żywności, często w formie hodowli, np. mszyc lub grzybów. Zależnie od poziomu organizacji społeczeństwa mrowiska mogą być proste (zakładane w pęknięciach kory, szczelinach skał), budowane z systemem komór i korytarzy, kopanych w ziemi i w usypywanych kopcach (jak u rudnicy), lub lepione z masy przeżutego ze śliną drewna.

Wyróżnia się trzy kasty pszczół miodnych:

• kastę płodnych samic, do której zalicza się królową (matkę) – założycielkę rodu;

• kastę płodnych samców – trutni;

• kastę bezpłodnych samic – robotnic (o wysoko rozwiniętym instynkcie opieki nad potomstwem królowej).

Królowa pszczół ma za zadanie przedłużenie gatunku. Po unasiennieniu składa dwa rodzaje jaj: zapłodnione – do komórek pszczelich lub matecznika (z nich powstają diploidalne pszczoły robotnice i matki pszczele) oraz niezapłodnione – do komórek trutowych (z nich powstają haploidalne trutnie). Następnie komórki są zamykane warstwą wosku. Larwy są karmione przez inne pszczoły, aż osiągną dorosłość. Gruczoły żuwaczkowe matki pszczelej wydzielają substancję, która wpływa na różne funkcje w działaniu rodziny.

Robotnice m.in. czyszczą komórki pszczele, karmią larwy, przerabiają surowce pokarmowe na miód i pierzgę, budują z wosku plastry, bronią gniazda przed wrogiem, a także znoszą do gniazda nektar, spadź, pyłek i wodę.

Trutnie latem odbywają loty w poszukiwaniu matek pszczelich, z którymi kopulują w powietrzu. Pod koniec lata są wypędzane z gniazda pszczół przez robotnice i giną śmiercią głodową.

Rt9HeEjBKFMVT

Ilustracja przedstawia sześciokątne komórki znajdujące się w gnieździe pszczół. W centralnej części komórek (po prawej stronie i w dolnej części zdjęcia) obecne są jaja złożone przez królową. W komórkach po lewej stronie znajdują się białe larwy oblane mleczkiem pszczelim.

Słownik