Wzrost popularności protestantyzmu we Francji

Panujący od 1515 r. król Franciszek I początkowo patrzył na zwolenników reformacjireformacjareformacji przez palce, jako że luteranizm osłabiał władzę cesarza Karola V. Sytuacja zmieniła się w 1534 r., gdy w ciągu jednej nocy w Paryżu i w miastach prowincjonalnych pojawiły się plakaty krytykujące dogmatdogmatdogmat o przeistoczeniu podczas mszy chleba i wina w ciało i krew Chrystusa. W stolicy zorganizowano uroczystą procesję z udziałem monarchy, by przebłagać Boga za tę zniewagę, a nazajutrz rozpoczęto prześladowania winnych i podejrzanych. Nabrały one systematycznego charakteru za rządów Henryka II, który jedną ręką wspomagał luteran w Niemczech, a drugą powołał tzw. Izbę Ognistą, państwowy sąd skazujący na śmierć po kilkuset zwolenników reformacji rocznie.

Mimo prześladowań ich szeregi rosły, a jednocześnie luteranizm tracił swe wpływy na rzecz kalwinizmu, którego wyznawców nazywano we Francji hugenotamihugenocihugenotami. Wśród nich znajdowało się coraz więcej szlachty, w tym także arystokratów. Na czele stronnictwa hugenockiego stanęli admirał Gaspard de Coligny, Antoni Burbon, noszący tytuł króla Nawarry, oraz jego syn Henryk (późniejszy król Francji Henryk IV). Burbonowie byli blisko spokrewnieni z panującą dynastią Walezjuszy i w wypadku jej wygaśnięcia właśnie im przysługiwało prawo do tronu. Po stronie katolickiej pierwsze skrzypce grał ród Gwizjuszy, który dzięki rozległym posiadłościom i licznym urzędom uzależnił od siebie Francję północno‑wschodnią.

RkIP9Fqn3teoM
Mapa przedstawia podział religijny Europy w XVI w. Podaj, jakie wyznania występowały we Francji.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.

Tragicznie zakończony kompromis

Śmierć Henryka II w 1559 r. oraz jego syna Franciszka II w roku następnym otworzyła drogę do tronu małoletniemu Karolowi IX. W jego imieniu władzę sprawowała matka, wdowa po Henryku II, Katarzyna Medycejska. RegentkaregencjaRegentka zamierzała zawiesić prześladowania, zezwalając hugenotom na częściową swobodę kultu. Nie było to jednak na rękę Gwizjuszom, z których inspiracji doszło do rzezi hugenotów w 1562 roku. W tym samym roku wybuchła pierwsza wojna religijna, której stawką było uzyskanie decydującego wpływu na regentkę. Kres walkom położył edyktedyktedykt tolerancyjny z 1570 r., który powtórnie przyznawał hugenotom częściową swobodę kultu oraz ustanawiał tzw. miejsca bezpieczeństwa, czyli wyjęte spod władzy monarszej twierdze obsadzone przez załogi hugenockie. Przypieczętowaniem kompromisu miał być ślub Henryka Burbona z Małgorzatą de Valois, siostrą króla Karola IX. Bezpośrednio po ich zaślubinach, w noc z 23 na 24 sierpnia 1572 r., nazwaną później nocą św. Bartłomieja, tłum zorganizowany przez Gwizjuszy (przy aprobacie króla i mającej nań nadal wielki wpływ regentki) wymordował większość przywódców hugenockich przybyłych do Paryża na uroczystość. Henryk Burbon zachował życie, obiecując przejść na katolicyzm.

Wojna trzech Henryków

Rychła śmierć Karola IX w 1574 r. i powrót z Rzeczypospolitej jego brata Henryka Walezego, który objął tron francuski jako Henryk III, nie przerwały wojny, nazywanej odtąd wojną trzech Henryków: Henryka Burbona, Henryka Gwizjusza i Henryka III. Wobec bezdzietności nowego króla do konfliktu wmieszała się Hiszpania, która wspierała Gwizjuszów i króla, licząc po cichu na objęcie tronu po jego zgonie. Chcąc wyzwolić się spod wpływów Gwizjuszy, Henryk III rozkazał ich skrytobójczo zamordować, lecz wkrótce sam padł ofiarą zamachowca. W 1589 r. na placu boju pozostał więc tylko Burbon, który objął tron Francji jako Henryk IV. W 1594 r. król przeszedł na katolicyzm („Paryż wart jest mszy” – miał powiedzieć, tłumacząc swą decyzję), a w 1598 r. wydał edykt nantejski, zezwalający hugenotom na wolność kultu (poza stolicą państwa), dostęp do urzędów oraz przyznający im sto miejsc bezpieczeństwa. Kompromis ten zakończył wojny religijne pustoszące Francję przez poprzednie trzy dziesięciolecia.

Rgn5eDC6kjEUr
Zabójstwo Gwizjusza, obraz pędzla Paula Delaroche’a, 1834 rok. W grudniu 1588 r. król Henryk III, pragnąc uwolnić się spod kontroli Gwizjuszy oraz ukrócić ich spiski z Hiszpanią, która udzielała im regularnych subsydiów, zaplanował zabójstwo księcia Henryka. Skrytobójczego mordu dokonano na zamku w Blois w prowadzącym do królewskiego gabinetu holu, a następnie ciało Gwizjusza spopielono i wyrzucono do Loary, tak jak dawniej czyniono z ciałami czarownic i czarowników. Na obrazie Henryk Walezy tuż po zbrodni wychodzi ze swej komnaty i u drzwi spotyka się ze skrytobójcami księcia.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Specjalny status w państwie, jaki zyskali dzięki edyktowi nantejskiemu, hugenoci tracili stopniowo w XVII wieku. W 1628 r. kardynał Richelieu zdobył jedno z najważniejszych miejsc bezpieczeństwa – twierdzę La Rochelle nad Zatoką Biskajską. Rzecz jednak charakterystyczna, że nie zależało mu na nawróceniu innowierców, lecz na zlikwidowaniu ich przywilejów politycznych, a edykt łaski, wydany w 1629 r., zezwalał im nadal na swobodę kultu. Zniósł ją dopiero Ludwik XIV, który w 1685 r. odwołał edykt nantejski, skutkiem czego z Francji wyemigrowało ok. 200 tys. hugenotów, w znacznej mierze wykwalifikowanych rzemieślników.

Słownik

dogmat
dogmat

(od gr. dogmatos – orzeczenie, decyzja) prawda wiary, teza religijna, zdefiniowana na soborach lub przez papieży i podana urzędowo do wierzenia pod sankcją utraty zbawienia

edykt
edykt

(z łac. edictum – obwieszczenie) we Francji przed rewolucją z lat 1788–1799 ustawa królewska regulująca szczegółowe kwestie dotyczące określonej sprawy lub części terytorium

hugenoci
hugenoci

(z niem. Eidgenossen - sprzysiężenie szwajcarskie) nazwa wyznawców protestantyzmu, głównie kalwinizmu we Francji

reformacja
reformacja

(łac. reformatio) ruch religijny w Europie w XVI w. o podłożu społeczno‑politycznym zapoczątkowany w Niemczech przez Marcina Lutra, dążący do przeprowadzenia reform w zakresie doktryny, kultu i organizacji oraz obyczajów

regencja
regencja

(z łac. regere – władać, kierować) rządy opiekuńcze występujące w ustroju monarchicznym, polegające na sprawowaniu władzy państwowej przez osobę ustanowioną na okres małoletności, choroby lub dłuższej nieobecności panującego

subsydia
subsydia

(łac. subsidium - pomoc) bezzwrotne świadczenie materialne przeznaczone na realizację określonych zadań

Słowa kluczowe

Henryk IV, Henryk II, hugenoci, edykt nantejski, reformacja, kalwinizm, noc św. Bartłomieja, wojna trzech Henryków, wojny hugenockie, wojny religijne, Europa w XVI–XVII w.

Bibliografia

Grzybowski S., Wielka historia świata. Tom 6. Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, Warszawa 2005.

Héritier J., Katarzyna Medycejska, Warszawa 1981.

Mikulski K., Wijaczka J. Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.

Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.

Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.