Przeczytaj
Wzrost popularności protestantyzmu we Francji
Panujący od 1515 r. król Franciszek I początkowo patrzył na zwolenników reformacjireformacji przez palce, jako że luteranizm osłabiał władzę cesarza Karola V. Sytuacja zmieniła się w 1534 r., gdy w ciągu jednej nocy w Paryżu i w miastach prowincjonalnych pojawiły się plakaty krytykujące dogmatdogmat o przeistoczeniu podczas mszy chleba i wina w ciało i krew Chrystusa. W stolicy zorganizowano uroczystą procesję z udziałem monarchy, by przebłagać Boga za tę zniewagę, a nazajutrz rozpoczęto prześladowania winnych i podejrzanych. Nabrały one systematycznego charakteru za rządów Henryka II, który jedną ręką wspomagał luteran w Niemczech, a drugą powołał tzw. Izbę Ognistą, państwowy sąd skazujący na śmierć po kilkuset zwolenników reformacji rocznie.
Mimo prześladowań ich szeregi rosły, a jednocześnie luteranizm tracił swe wpływy na rzecz kalwinizmu, którego wyznawców nazywano we Francji hugenotamihugenotami. Wśród nich znajdowało się coraz więcej szlachty, w tym także arystokratów. Na czele stronnictwa hugenockiego stanęli admirał Gaspard de Coligny, Antoni Burbon, noszący tytuł króla Nawarry, oraz jego syn Henryk (późniejszy król Francji Henryk IV). Burbonowie byli blisko spokrewnieni z panującą dynastią Walezjuszy i w wypadku jej wygaśnięcia właśnie im przysługiwało prawo do tronu. Po stronie katolickiej pierwsze skrzypce grał ród Gwizjuszy, który dzięki rozległym posiadłościom i licznym urzędom uzależnił od siebie Francję północno‑wschodnią.
Tragicznie zakończony kompromis
Śmierć Henryka II w 1559 r. oraz jego syna Franciszka II w roku następnym otworzyła drogę do tronu małoletniemu Karolowi IX. W jego imieniu władzę sprawowała matka, wdowa po Henryku II, Katarzyna Medycejska. RegentkaRegentka zamierzała zawiesić prześladowania, zezwalając hugenotom na częściową swobodę kultu. Nie było to jednak na rękę Gwizjuszom, z których inspiracji doszło do rzezi hugenotów w 1562 roku. W tym samym roku wybuchła pierwsza wojna religijna, której stawką było uzyskanie decydującego wpływu na regentkę. Kres walkom położył edyktedykt tolerancyjny z 1570 r., który powtórnie przyznawał hugenotom częściową swobodę kultu oraz ustanawiał tzw. miejsca bezpieczeństwa, czyli wyjęte spod władzy monarszej twierdze obsadzone przez załogi hugenockie. Przypieczętowaniem kompromisu miał być ślub Henryka Burbona z Małgorzatą de Valois, siostrą króla Karola IX. Bezpośrednio po ich zaślubinach, w noc z 23 na 24 sierpnia 1572 r., nazwaną później nocą św. Bartłomieja, tłum zorganizowany przez Gwizjuszy (przy aprobacie króla i mającej nań nadal wielki wpływ regentki) wymordował większość przywódców hugenockich przybyłych do Paryża na uroczystość. Henryk Burbon zachował życie, obiecując przejść na katolicyzm.
Wojna trzech Henryków
Rychła śmierć Karola IX w 1574 r. i powrót z Rzeczypospolitej jego brata Henryka Walezego, który objął tron francuski jako Henryk III, nie przerwały wojny, nazywanej odtąd wojną trzech Henryków: Henryka Burbona, Henryka Gwizjusza i Henryka III. Wobec bezdzietności nowego króla do konfliktu wmieszała się Hiszpania, która wspierała Gwizjuszów i króla, licząc po cichu na objęcie tronu po jego zgonie. Chcąc wyzwolić się spod wpływów Gwizjuszy, Henryk III rozkazał ich skrytobójczo zamordować, lecz wkrótce sam padł ofiarą zamachowca. W 1589 r. na placu boju pozostał więc tylko Burbon, który objął tron Francji jako Henryk IV. W 1594 r. król przeszedł na katolicyzm („Paryż wart jest mszy” – miał powiedzieć, tłumacząc swą decyzję), a w 1598 r. wydał edykt nantejski, zezwalający hugenotom na wolność kultu (poza stolicą państwa), dostęp do urzędów oraz przyznający im sto miejsc bezpieczeństwa. Kompromis ten zakończył wojny religijne pustoszące Francję przez poprzednie trzy dziesięciolecia.
Specjalny status w państwie, jaki zyskali dzięki edyktowi nantejskiemu, hugenoci tracili stopniowo w XVII wieku. W 1628 r. kardynał Richelieu zdobył jedno z najważniejszych miejsc bezpieczeństwa – twierdzę La Rochelle nad Zatoką Biskajską. Rzecz jednak charakterystyczna, że nie zależało mu na nawróceniu innowierców, lecz na zlikwidowaniu ich przywilejów politycznych, a edykt łaski, wydany w 1629 r., zezwalał im nadal na swobodę kultu. Zniósł ją dopiero Ludwik XIV, który w 1685 r. odwołał edykt nantejski, skutkiem czego z Francji wyemigrowało ok. 200 tys. hugenotów, w znacznej mierze wykwalifikowanych rzemieślników.
Słownik
(od gr. dogmatos – orzeczenie, decyzja) prawda wiary, teza religijna, zdefiniowana na soborach lub przez papieży i podana urzędowo do wierzenia pod sankcją utraty zbawienia
(z łac. edictum – obwieszczenie) we Francji przed rewolucją z lat 1788–1799 ustawa królewska regulująca szczegółowe kwestie dotyczące określonej sprawy lub części terytorium
(z niem. Eidgenossen - sprzysiężenie szwajcarskie) nazwa wyznawców protestantyzmu, głównie kalwinizmu we Francji
(łac. reformatio) ruch religijny w Europie w XVI w. o podłożu społeczno‑politycznym zapoczątkowany w Niemczech przez Marcina Lutra, dążący do przeprowadzenia reform w zakresie doktryny, kultu i organizacji oraz obyczajów
(z łac. regere – władać, kierować) rządy opiekuńcze występujące w ustroju monarchicznym, polegające na sprawowaniu władzy państwowej przez osobę ustanowioną na okres małoletności, choroby lub dłuższej nieobecności panującego
(łac. subsidium - pomoc) bezzwrotne świadczenie materialne przeznaczone na realizację określonych zadań
Słowa kluczowe
Henryk IV, Henryk II, hugenoci, edykt nantejski, reformacja, kalwinizm, noc św. Bartłomieja, wojna trzech Henryków, wojny hugenockie, wojny religijne, Europa w XVI–XVII w.
Bibliografia
Grzybowski S., Wielka historia świata. Tom 6. Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, Warszawa 2005.
Héritier J., Katarzyna Medycejska, Warszawa 1981.
Mikulski K., Wijaczka J. Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.
Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.
Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.