Przeczytaj
Średniowiecze i renesans wobec kultury antyku
Jednym z podstawowych wyróżników piśmiennictwa renesansowego są jego związki z wzorcami antycznymi. W renesansie wiedza na temat kultury starożytnej była znacznie większa niż w epoce poprzedniej, czyli w średniowieczu. HumanistomHumanistom przyświecał też inny cel sięgania do antycznej tradycji. O ile średniowieczni teologowie, historycy i pisarze czerpali z dorobku antyku przede wszystkim to, co nie stało w sprzeczności z chrześcijaństwem, o tyle dla uczonych i twórców renesansowych poznawanie filozofii i literatury powstającej w antyku wynikało z innych pobudek, co nie oznacza braku dążenia do syntezy kulturowego dorobku grecko‑rzymskiego z religią chrześcijańską.
Posag Europy i jego losy[U]rodę życia odsłonił Europie w XV w. Renesans włoski, który zbiegłszy się z wielkimi odkryciami geograficznymi, a potem astronomicznymi, z ożywieniem się studiów klasycznych i wynalazkiem druku, zachwiał średniowiecznym humanizmem teocentrycznym (według którego Bóg jest celem człowieka grzesznego i odkupionego, rozstrzygającego swój los własną wolą, przy pomocy łaski) i przeciwstawił humanizm antropocentryczny, uznający i wyznający, że człowiek, jako istota naturalna, jest centrum ludzkości i świata. Nowy pogląd na świat miał wprawdzie przesłanki w pewnych ruchach „odrodzeńczych” i „reformatorskich” wieków średnich, ale dopiero entuzjazm dla utworów greckich (czytywanych przeważnie w świeżych przekładach łacińskich) i rzymskich umocnił w nim racjonalizm i krytycyzm, zwalczający nie tylko przesądy, ale i czcigodne tradycje, a korzący się zrazu tylko przed autorami klasycznymi, choćby to były tylko klasyczne przysłowia. Europa renesansowa doszła na razie na polu medycyny i jurysprudencjijurysprudencji do poziomu antycznego, by dopiero w XVII w. postępować dalej i przewyższyć antyk we wszystkich naukach przyrodniczych, a tym bardziej matematyce i innych naukach ścisłych i duchowych. Na polu architektury, rzeźby, malarstwa, muzyki zaraz mu dorównała, a w literaturze coraz skuteczniej z nim współzawodniczyła w językach narodowych.
Źródło: Tadeusz Sinko, Posag Europy i jego losy, [w:] tegoż, Antyk w literaturze polskiej. Prace komparatystyczne, oprac. T. Bieńkowski, wybór T. Bieńkowski, Warszawa 1988, s. 38.
Literatura OdrodzeniaKażdy mieszkaniec Włoch od wieków na co dzień oglądał zabytki antyku, ale nie przypisywał im szczególnej wartości estetycznej. Filozofia chrześcijańska korzystała przez całe wieki z dorobku filozofii antycznej, w późnych wiekach średnich przede wszystkim z Arystotelesa [...], ale ta rozległa i systematyczna adaptacja zacierała różnice między przeszłością starożytną a teraźniejszością chrześcijańską. Przełom renesansowy polegał więc nie tyle na przypomnieniu antyku, ile na nadaniu mu nowego sensu. W czasach renesansu zabytki antyku zostały otoczone szczególną czcią, a autorytet myśli antycznej, który dla średniowiecza był autorytetem zbioru mądrych zdań, stał się dla ludzi renesansu osobowym autorytetem indywidualności twórczych.
Źródło: Jerzy Ziomek, Literatura Odrodzenia, Warszawa 1987, s. 7.
Naśladowanie antyku jako metoda twórczości
Jednym z podstawowych zadań uczonego poety (poeta doctuspoeta doctus) było naśladowanie wielkich wzorów antycznych. Taka postawa miała źródła w PoetycePoetyce Arystotelesa – grecki uczony zalecał twórcom zasadę mimesismimesis, czyli naśladowania natury. Łacińskim odpowiednikiem słowa mimesis jest imitatioimitatio. W renesansie nadano temu wyrazowi dodatkowe znaczenie: imitatio zaczęto rozumieć jako naśladowanie dokonań wielkich poetów, epików i dramaturgów starożytnych. Dorównanie wzorcom, a nawet dążenie do współzawodnictwa z grecko‑rzymskimi autorytetami było inspiracją do pisania dzieł odwołujących się do filozofii, mitologii i literatury powstającej w antyku.
RenesansWśród różnorodnych aspektów oddziaływania humanizmu niezwykle istotnym jest powstanie w sztuce i w literaturze wyraźnego nurtu, który określilibyśmy mianem renesansowego klasycyzmu. W sensie ideowym klasycyzm opiera się na wierze w istnienie obiektywnego porządku [...]. W sensie estetycznym klasycyzm jest doktryną wskazującą na harmonię (łac. concinnitas) jak źródło piękna. [...] Klasycyzm przejawia się zatem w zamiłowaniu do elegancji i wdzięku, odpowiedniości i stosowności, jasności stylu oraz formy. Postulaty te wiążą się ściśle z fundamentalną dla tej estetyki zasadą naśladowania (gr. mimesis, łac. imitatio), w której zawierał się postulat naśladowania natury i naśladowania starożytnych mistrzów, którzy już dokonali w sposób nieprześcigniony wyboru i harmonijnego układu tych rysów natury, które decydują o jej pięknie. Przeto odkrywamy i naśladujemy naturę, naśladując starożytnych.
Źródło: Adam Karpiński, Renesans, Warszawa 2007, s. 12–13.
Należy przypomnieć, że odwoływanie się do wzorców antycznych było w renesansie ułatwione dzięki znajomości przez elity intelektualne klasycznego języka łacińskiego. Wprawdzie ideałem humanisty‑filologa było posługiwanie się aż trzema językami: łaciną, greką i hebrajskim, ale w praktyce taką umiejętność posiadało niewielu.
Posag Europy i jego losyZnawcy języków i literatur klasycznych występowali jako nowołacińscy mówcy, poeci i nauczyciele, którzy średniowieczne artes liberales […] zastąpili przez studia humaniorastudia humaniora […], niby czyniące ludzi bardziej ludzkimi. Pobrzmiewało w tej nauce echo rzymskiej humanitas, […] przez które ludzie stają się najbardziej ludzcy […], jako że jednemu człowiekowi ze wszystkich stworzeń dana jest troska o zdobycie takiego wykształcenia. Kierownicy tych studia humaniora, nazwani dopiero w XVII w. humanistami, przeważnie „ludzie nowi”, tworzyli ponadnarodową Rzeczpospolitą literacką, której obywatele przemawiali nie tylko do siebie nawzajem, ale nawet do papieża i cesarzy przez „Ty”. było to przemawianie człowieka klasycznie wykształconego do podobnego mu człowieka. Nauka na podstawie antyku […] odbywała się w krajach katolickich, a potem i protestanckich, gdzie wędrowni mówcy i poeci otrzymywali katedry wymowy i poezji przy starych wydziałach sztuk […], wreszcie po szlacheckich szkołach średnich, gimnazjach czy liceach mieszczańskich.
Źródło: Tadeusz Sinko, Posag Europy i jego losy, [w:] tegoż, Antyk w literaturze polskiej. Prace komparatystyczne, oprac. T. Bieńkowski, wybór T. Bieńkowski, Warszawa 1988, s. 38–39.
Ułatwieniem w poznawaniu dorobku piśmiennictwa starożytnego była nie tylko znajomość greki czy łaciny – dzięki której można było sięgać do oryginałów – ale też rozwijające się drukarstwo, dające znacznie szerszy niż w czasach, gdy jedyną formą kopiowania tekstów było rękopiśmiennictwo, dostęp do nowych wydań tekstów antycznych.
Główne kierunki recepcji antyku w renesansie europejskim i polskim
Piśmiennictwo renesansowe odwoływało się do antyku na wielu płaszczyznach. Przedstawiano bohaterów kultury starożytnej (postaci mitologiczne, literackie i historyczne); korzystano z różnych idei filozoficznych (przede wszystkim – epikureizmu i stoicyzmu); sięgano do pedagogiki i historiozofii, by prezentować pożądane i krytykowane modele zachowania; wzorowano się na rozwiązaniach w zakresie estetyki (podawanych w poetykach lub wynikających z dzieł literackich); naśladowano sposoby konstruowania mów; naśladowano – nie tylko w utworach pisanych po łacinie – styl konkretnego twórcy (szczególnie popularny był sposób konstruowania wypowiedzi przez CyceronaCycerona).
Słownik
(łac.) – sztuki wyzwolone, dyscypliny stanowiące podstawę wykształcenia w antyku i średniowieczu. Obejmowały wiedzę dotyczącą literatury i matematyki. Na początku średniowiecza (V/VI w.) w skład sztuk wyzwolonych, czyli m.in. niewymagających wysiłku fizycznego, zaliczono: gramatykę, retorykę, dialektykę, arytmetykę, geometrię, astronomię i muzykę
(łac. humanus – ludzki) – przedstawiciel renesansowego humanizmu, czyli nurtu umysłowego i kulturowego, w którym podkreślano godność człowieka i możliwości jego rozumu, a jednym ze sposobów przedstawiania tych wartości było sięganie do dorobku antyku grecko‑rzymskiego
(łac.); naśladowanie, łacińskie określenie będące synonimem greckiego mimesis, jednak do podstawowego znaczenia tego pojęcia, przedstawionego w Poetyce Arystotelesa (gdzie zalecano naśladowanie w dziele literackim rzeczywistości pozaliterackiej), w renesansie imitację (imitatio) rozumiano jako naśladowanie wzorów wywodzących się z antyku
(gr.) – naśladowanie; pojęcie stosowane w starożytnej Grecji w odniesieniu do relacji między rzeczywistością a sztuką; Arystoteles w Poetyce zalecał, aby twórca naśladował rzeczywistość, co oznaczało konieczność respektowania w dziele sztuki zasady prawdopodobieństwa, a przy tym dawało prawo do świadomego przekształcania elementów rzeczywistości w świat fikcji
(łac.) – poeta uczony; propagowany przez humanistów wzorzec twórcy‑erudyty, wykorzystującego w swych dziełach wiedzę z różnych dziedzin
zwrotka, w której trzy pierwsze wersy są równe, a ostatni ok. połowę krótszy od nich; w literaturze polskiej zazwyczaj stosowano miary: 11 sylab, 11 sylab, 11 sylab, 5 sylab; nazwa pochodzi od Safony, greckiej poetki (VII/VI w. p.n.e.)