Przeczytaj
Początki oporu
Proces eliminacji ludności żydowskiej na terenie III Rzeszy rozpoczął się po dojściu Hitlera do władzy (1933 r.). Sytuacja Żydów uległa wtedy znacznemu pogorszeniu – pozbawiono ich m.in. praw obywatelskich, zakazano zawierania związków małżeńskich z Niemcami (tzw. ustawy norymberskie z 1935 r.), skonfiskowano ich majątki, ograniczano im swobody obywatelskie.
Po wybuchu wojny we wrześniu 1939 r. na terenach okupowanych przez Niemców rozpoczął się proces znakowania (niebieska gwiazda Dawida na ramieniu) oraz rejestrowania Żydów. Zamknięto synagogi i żydowskie szkoły. Z czasem zaczęto izolować ludność żydowską od reszty społeczeństwa, zamykając ją w oddzielonych od reszty częściach miasta, nazywanych gettami. Karygodne traktowanie mieszkańców tych dzielnic oraz fatalne warunki życia doprowadziły do ukształtowania się żydowskiego ruchu oporu. Organizacje tego typu powstawały lokalnie, np. w gettach, czy obozach koncentracyjnych. Część z nich zajmowała się działalnością społeczną, np. organizując tajne nauczanie czy spotkania kulturalne. Zwykle jednak żydowska działalność podziemna przybierała postać partyzantki.
W celu pomocy ludności Żydowskiej, zarówno tej znajdującej się w gettach, jak i tej po za nimi, w grudniu 1942 r. powołano do życia Radę Pomocy ŻydomRadę Pomocy Żydom przy Delegaturze Rządy RP na Kraj, potocznie nazywaną „Żegotą”. Jej działacze pomagali m.in. znaleźć schronienie uciekinierom z gett, zajmowali się wystawianiem fałszywych dokumentów np. metryk, świadectw ślubów, czy zaświadczeń pracowniczych. Organizowali też pomoc finansową i lekarską.
Zbrojny opór. Powstanie w getcie warszawskim
W połowie 1942 r. rozpoczęła się akcja, której celem była fizyczna likwidacja ludności żydowskiej. Zaczęto od przesiedleń do obozów zagładyobozów zagłady – do września 1942 r. wywieziono 3/4 mieszkańców getta warszawskiegogetta warszawskiego. Kolejna akcja likwidacyjna miała miejsce w dniach 18‑23 stycznia 1943 r. i przeszła do historii pod nazwą „akcji styczniowej”. Spotkała się ona z oporem ludności żydowskiej, co dało początek stawiania przez Żydów zbrojnego oporu wobec Niemców.
Cztery miesiące później, 19 kwietnia 1943 r., wybuchło powstanie w getcie warszawskim – jedno z pierwszych i największe z żydowskich wystąpień zbrojnych w okupowanej Europie. Oddziały niemieckie, mające przeprowadzić akcję deportacyjną, zostały niespodziewanie zaatakowane przez bojowników z Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB)Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB) i Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW)Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW). Powstańcy uzbrojeni jedynie w broń ręczną bohatersko stawili czoła regularnej armii niemieckiej, wyposażonej w karabiny maszynowe, artylerię i czołgi. Żydzi walczyli samotnie, ponieważ na teren getta nie udało się przebić oddziałom Armii Krajowej oraz Gwardii Ludowej. Zaskoczeni Niemcy ponieśli duże straty, wkrótce jednak opanowali całą dzielnicę, paląc wszystkie budynki. Niemal wszyscy bojownicy zginęli.
W dniu 8 maja Niemcy otoczyli bunkier przy ulicy Miłej 18, w którym ukrywali się członkowie komendy ŻOB. Znajdujący się w nim bojownicy, w tym komendant ŻOB, Mordechaj AnielewiczMordechaj Anielewicz, popełnili samobójstwo. Zastępca komendanta, Marek EdelmanMarek Edelman, z garstką powstańców ŻOB przeszedł kanałami na „aryjską stronę”. Zginęli również bojownicy ŻZW walczący w rejonie placu Muranowskiego: część w bezpośredniej walce, część została zadenuncjowana Niemcom po opuszczeniu getta.
Mimo apeli delegata rządu RP, władze polskie i alianci pozostali bierni. Na znak protestu popełnił wtedy samobójstwo Szmul Zygelbojm, przedstawiciel Bundu, członek polskiej Rady Narodowej w Londynie.
W sierpniu 1943 r. wybuchło powstanie w getcie w Białymstoku. Trwało trzy dni, do momentu, gdy bojownikom zabrakło amunicji. Również trzy dni stawiali Niemcom opór powstańcy w getcie w Będzinie.
W tym samym miesiącu doszło do buntu w obozie śmierci w Sobiborze, w październiku 1943 r. – w TreblinceTreblince. W Treblince z 200 osób, którym udało się wówczas uciec, wojnę przeżyło 70. Spośród 300 osób zbiegłych z Sobiboru końca wojny doczekało 50. W październiku 1944 r. w Auschwitz‑BirkenauAuschwitz‑Birkenau wybuchł bunt żydowskiego Sonderkommando, zajmującego się kremacją zwłok. Udało się im zniszczyć jedną z komór gazowych, ale wszyscy zginęli.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DI1vQr03X
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Żydowski ruch oporu.
Indeks górny Polecenie. Zastanów się, czy powstanie w getcie warszawskim miało sens. Weź pod uwagę nie tylko przesłanki militarne. Podaj argumenty na uzasadnienie swojego zdania. Indeks górny koniecPolecenie. Zastanów się, czy powstanie w getcie warszawskim miało sens. Weź pod uwagę nie tylko przesłanki militarne. Podaj argumenty na uzasadnienie swojego zdania.
Słownik
zespół niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych, w tym obozu zagłady na terenie Oświęcimia i pobliskich miejscowości, istniejący w latach 1940–1945, symbol Zagłady. Określany też mianem „fabryki śmierci”. Jedyny obóz koncentracyjny znajdujący się na liście światowego dziedzictwa UNESCO, figuruje tam pod oficjalną nazwą Auschwitz‑Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940‑1945)
odizolowana część miasta, w której władze niemieckie zamknęły żydowską społeczność Warszawy; utworzone 2 października 1940, a zamknięte i odizolowane od reszty miasta 16 listopada 1940. Było największym gettem w Generalnym Gubernatorstwie i całej okupowanej Europie. W kwietniu 1941 w obrębie murów „dzielnicy żydowskiej” znajdowało się ok. 450 tys. osób
kryptonim „Żegota”; tajna organizacja utworzona przez Delegata Rządu na Kraj, prowadząca akcję pomocy Żydom skazanym przez hitlerowców na zagładę
obóz zbudowany w celu prowadzenia masowej eksterminacji ludności
miejscowość w województwie mazowieckim, w pobliżu której funkcjonowały dwa niemieckie obozy: utworzony latem 1941 roku karny obóz pracy dla ludności żydowskiej i polskiej Treblinka I oraz obóz zagłady Treblinka II służący do eksterminacji ludności żydowskiej, wybudowany latem 1942 roku; trafiali do niego przede wszystkim mieszkańcy żydowskich gett z terenu okupowanej Polski, także z warszawskiego getta
organizacja konspiracyjna powołana do życia 28 lipca 1942 r. w warszawskim getcie, działała również w kilku większych miastach (np. Kraków, Częstochowa); skupiała żydowskie środowiska lewicowe i robotnicze; najbardziej znana spośród formacji żydowskiego ruchu oporu podczas II wojny światowej
formacja zbrojna utworzona po Wielkiej Akcji Likwidacyjnej w 1942 roku, składająca się z kilku grup: członków organizacji „Świt”, działającej od listopada 1939 roku, skupiającej żołnierzy WP pochodzenia żydowskiego, członków syjonistyczno – nacjonalistycznej organizacji Betar i osób, które nie weszły w skład ŻOBu (tragarzy, szmuglerów)
Słowa kluczowe
getto warszawskie, Żydowska Organizacja Bojowa, Żydowski Związek Wojskowy, Rada Pomocy Żydom, II wojna światowa, Polska pod okupacją, ziemie polskie pod okupacją
Bibliografia
W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, Kraków 2010.
Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej, oprac. T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski, Warszawa 1957.
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, red. M. Sobańska‑Bondaruk, S. Lenard, Warszawa 1998.
Walka. Śmierć. Pamięć 1939–1945. W dwudziestą rocznicę powstania w warszawskim getcie 1943‑1963, red. S. Poznański, Warszawa 1963.