Powojenna scena polityczna w PRL

Po II wojnie światowej w państwach Europy Środkowej przedwojenne partie polityczne próbowały kontynuować swoją działalność.

Tymczasem w czasie wojny w państwach tych powstały kontrolowane przez Związek Sowiecki partie lewicowe, związane z międzynarodowym ruchem komunistycznym. Ich celem było przejęcie władzy w państwach i utworzenie związanego politycznie z ZSRS bloku wschodniegoblok wschodnibloku wschodniego. Równocześnie kształtowały się władze państwowe, całkowicie zależne politycznie od Moskwy lub próbujące walczyć o niezależność swoich państw. W Polsce podczas wojny powstała związana z Moskwą Krajowa Rada Narodowa, która była odpowiedzą na działające na emigracji władze polskie, nieuznawane przez Związek Sowiecki. To wskutek jej decyzji zamknięty został pierwszy etap kształtowania się systemu partyjnegosystem partyjnysystemu partyjnego w Polsce. Uznała ona, że w Polsce może legalnie działać sześć partii politycznych które odzwierciedlają poglądy polityczne obywateli, dlatego, zdaniem władz, tworzenie kolejnych nie jest potrzebne. Były to:

• Polska Partia Robotnicza,

• Polska Partia Socjalistyczna,

• Polskie Stronnictwo Ludowe,

• Stronnictwo Narodowe,

• Polskie Stronnictwo Ludowe – Wola Ludu,

• Stronnictwo Pracy.

RNgJC5qd8xbPv1

Ilustracja przedstawia zadrukowaną kartkę. Treść jest następująca: Polskie Stronnictwo Ludowe. Do wyborców. Polacy, Bracia Chłopi, Ludowcy! Od wielu lat naród polski nie miał możności wyrazić swojej woli w czystych, wolnych, nieskrępowanych wyborach. Przed wojną uniemożliwiała mu to dyktatura sanacyjna. A następnie krwawa barbarzyńska okupacja niemiecka wyzuła cały naród polski z wszelkich praw. Po wojnie przedłużał się wbrew naszej woli okres rządów tymczasowych. Zarządzone zostały wreszcie wybory na dzień 19 stycznia 1947 r. W myśli decyzji jałtańskich trzech zwycięskich mocarstw oraz umów w Moskwie i Poczdamie, i zobowiązań Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej wybory, zgodnie z żądaniem narodu, winny być wolne, czyste i nieskrępowane. Które stronnictwo demokratyczne ma mieć prawo zgłoszenia własnej listy kandydatów i prowadzenia nieskrępowanej działalności wyborczej. Polskie Stronnictwo Ludowe staje do wyborów samodzielnie, mimo trudności i przeszkód stawianych mu na każdym kroku, a niezgodnych z powyższymi umowami i zobowiązaniami. Nie zgodziliśmy się na blok wyborczy wszystkich stronnictw, nie dałby on bowiem swobody wypowiedzenia się narodowi, kogo darzy swoim zaufaniem i jaka powinna być polityka państwowa. PSL skupia w swych szeregach najliczniejszą w Polsce warstwę chłopską zjednoczoną przed 15 laty wolą chłopów z trzech grup ludowych. PSL ma pięćdziesięcioletnią tradycję walki o Niepodległą Polską Ludową, o demokratyczny ustrój państwa, o równość i sprawiedliwość, o reformę rolną, o upaństwowienie i uspołecznienie wielkiego przemysłu i inne reformy rok gospodarcze, społeczne i kulturalne. Nie jest ruchem politycznym nieznanym narodowi. Nie potrzebuje się stroić w piękne piórka na okres wyborczy. PSL rozumie ścisły związek interesów chłopa z interesem narodu. Walcząc o równouprawnienie chłopów, o polepszenie ich doli, nie dąży do pognębienia innych warstw czy zawodów. Podniesienie na wyższy poziom zarówno chłopa, jak i robotnika, inteligentna czy rzemieślnika, zapewni dopiero wszechstronny rozwój narodu i ugruntuje jego byt i siłę. PSL skupiało i skupia się w swych szeregach ideową inteligencję, wyznającą program ludowy, której Ruch Ludowy wiele w swym rozwoju zawdzięcza. Z politycznymi ugrupowaniami robotniczymi PSL od dawna współpracowało i nadal pragnie współpracować na zasadzie rzetelnego porozumienia. Jako niezależny ruch polityczny PSL nie może jednak zgodzić się na narzucenie sobie cudzej woli, jeśli ona jest szkodliwa dla warstwy, którą reprezentuje, a tym samym szkodliwa dla całego narodu. Przed narodem polskim stoją dziś wielkie zadania do spełnienia. PSL docenia wagę tych zadań i wagę swojej odpowiedzialności przed narodem. W trosce o rozwój i bezpieczeństwo państwa i utrwalenie jego potęgi, PSL wysuwa na plan pierwszy następujące zadania do spełnienia: 1. Utrwalenie sojuszu i pogłębienie przyjaźni z ZSRR, narodami słowiańskimi i demokracjami Zachodu, jak i najbardziej wydatna współpraca z Organizacją Zjednoczonych Narodów. 2. Utrwalenie naszych granic zachodnich na Odrze, Nysie Łużyckiej i Bałtyku oraz wszechstronne a umiejętne zagospodarowanie Ziem Odzyskanych, bo to jest podstawowym warunkiem naszego bytu i bezpieczeństwa. Nie możemy też w dalszym ciągu pozwolić na rozpraszanie swych rodaków po świecie i na ich wynaradawianie. 3. Dla podniesienia gospodarczego wsi powinniśmy jak najszybciej dokończyć reformę rolną, opartą o zdrowe, samodzielne, wystarczające na utrzymanie rodzin gospodarstwa rolne, podjąć energiczną pracę scalania i zmeliorowania gospodarstw, przyspieszyć odbudowę wsi, ułatwić nabycie inwentarza i narzędzi rolniczych, rozwinąć przemysł rolniczy, zapewnić rolnictwu opłacalne ceny za produkty rolne. 4. W imię rychłego rozwoju gospodarczego i podniesienia stopy życiowej wszystkich obywateli kraju domagamy się większego zrozumienia i uwzględnienia rolnictwa w planach gospodarczych i inwestycyjnych państwa. 5. W dziedzinie przemysłu określić wyraźnie prawa i obowiązki przemysłu państwowego, uspołecznionego i prywatnego. Przekazać przedsiębiorstwa, którymi państwo ze względu na interes ogólny nie musi administrować, spółdzielczości lub samorządowi. Celową i oszczędną gospodarką podnieść wydajność i opłacalność przemysłu, chroniąc pracujących przed wyzyskiem, zapewniając im należyte warunki bytu. 6. W interesie szybkiego ogólnego rozwoju gospodarczego winniśmy zapewnić inicjatywie prywatnej opiekę i poparcie. Zagwarantować jej nienaruszalność własności i sprawiedliwy wymiar świadczeń publicznych. 7. Państwo winno uczynić wszystko dla zapewnienia stałości waluty celem wzmożenia w narodzie oszczędności i stworzenia zdrowych podstaw finansowych dla życia gospodarczego. 8. Wzmóc musimy wysiłki w kierunku podniesienia oświaty i kultury w narodzie. Bez gruntownie i fachowo oświeconego narodu nie będziemy zdolni do podniesienia naszego dobrobytu i znaczenia w świecie. Zwłaszcza poprzednie zaniedbania w dziedzinie oświaty wśród warstw ludowych: chłopskiej i robotniczej — winny być jak najprędzej wyrównane, a krzywda naprawiona. 9. Przez wojnę zostało zrujnowane zdrowie fizyczne w narodzie. jak najszybsza poprawa w tej dziedzinie jest również podstawowym warunkiem rozwojowym narodu. 10. Dla normalnego rozwoju narodu konieczny jest dobrze zorganizowany i zagwarantowany konstytucyjnie demokratyczny ustrój państwowy. Opracowany przez Sejm projekt nowej Konstytucji winien być przyjęty przez cały naród w powszechnym głosowaniu ludowym. Źródłem władzy jest naród. Sprawuje ją przez swobodnie wybranych swoich przedstawicieli. Musi być zagwarantowana obywatelom wolność osobista, wolność przekonań, słowa, druku, stowarzyszeń i zgromadzeń. Prawidłowy wymiar sprawiedliwości przez niezależne w wyrokowaniu sądy jest warunkiem praworządności. Konieczny jest szeroki samorząd terytorialny i gospodarczy. bez Konstytucyjnego ustalenia tych podstawowych gwarancji i przestrzegania ich w życiu — nie ma demokracji. 11. Do wykonywania zadań państwowych powołana administracja państwowa winna być podporządkowana Rządowi odpowiedzialnemu przed Sejmem. Kontrolowana przez społeczeństwo, celowo zorganizowana, sprawnie działająca administracja winna mieć li tylko dobro całego społeczeństwa, a nie poszczególnych partii, czy grup, na celu. Dlatego domagamy się reorganizacji i usprawnienia administracji przez zniesienie zbytecznych urzędów, a nawet niektórych ministerstw, odpowiedniego podziału zadań i celowego podporządkowania urzędników, zwłaszcza służby bezpieczeństwa reprezentantom rządu w terenie. Dla wypełnienia tych wielkich zadań usunięcia jak najprędzej zniszczeń wojennych, potrzeba nam nie tylko wielkiego rozumnego wysiłku, ale i zdrowia moralnego. Podważone ono zostało poważnie przez wojnę i nienormalne warunki powojenne. Winniśmy podjąć jak największy wysiłek w kierunku podniesienia ogólnej moralności, opierając ją na zasadach chrześcijańskich. Usuwać nienawiść i zdziczenie, dążyć do poszanowania człowieka przez człowieka, zwalczać wszelkie nadużycia, tak urzędach, jak i w społeczeństwie — oto najpilniejsze zadania w zakresie moralności publicznej. PSL czyni wszystkie wysiłki dla stabilizacji stosunków i pokoju wewnętrznego w Państwie. Potępia i zwalcza wszelkie gwałty w walce politycznej. Propaguje jawną działalność polityczną pod kontrolą całego społeczeństwa. To też odpiera wszelkie kłamliwe zarzuty przeciwników i usiłowania powiązania PSL z reakcją, czy podziemiem. Polska niepodległa, ludowa, demokratyczna, praworządna, sprawiedliwa, a gospodarcza zasobna — jest celem i dążeniem PSL. Taką Polskę budować będziemy na własnych, polskich wzorach, gdyż PSL zawsze swoją siłę, ideologię i natchnienie czerpało z mas ludu polskiego, z jego miłości i przywiązania do ziemi, z charakteru narodowego i dorobku wiekowej kultury polskiej. Dlatego z czystym sumieniem i całym spokojem oddajemy decyzję narodowi w dniu wyborów. Wierzymy w Jego sprawiedliwy sąd i pewni jesteśmy Jego zaufania. Naczelny Komitet Wykonawczy Polskiego Stronnictwa Ludowego. Warszawa, dnia 8 grudnia 1948 r.

Już w 1947 r. cztery z tych partii stworzyły Blok Demokratyczny, który wystawił wspólną listę w wyborach parlamentarnych. Za opozycję wobec partii bloku można uznać niezależne Polskie Stronnictwo Ludowe ze Stanisławem Mikołajczykiem (byłym premierem rządu na uchodźstwie). Według oficjalnych wyników wybory do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947 r. wygrał Blok Demokratyczny, ale dziś nie ulega wątpliwości, że wyniki wyborów zostały sfałszowane. Tak rozpoczęło się kształtowanie systemu partyjnego według wzoru sowieckiego.

Ze względu na oskarżenia Władysława Gomułki o odchylenia prawicowo‑nacjonalistyczne, został on usunięty z funkcji I sekretarza KC PPR, a potem ostatecznie z partii. Kolejnym krokiem w kształtowaniu się systemu partyjnego było zjednoczenie partii robotniczych, do którego dążyła Polska Partia Robotnicza (PPR). Do zjednoczenia doszło 15 grudnia 1948 r. W nowo powstałej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej dominował program marksistowski, dlatego doszło do marginalizacji połączonego z nią PPS‑u. Kolejnym etapem było porozumienie partii chłopskich. W listopadzie 1949 r. połączyło się Stronnictwo Ludowe z Polskim Stronnictwem Ludowym, tworząc Zjednoczone Stronnictwo Ludowe.

Domknięcia systemu partyjnego dokonano w 1950 r., kiedy to pod naciskiem władz państwowych doszło do samorozwiązania Stronnictwa Pracy. Z sześciu partii działających legalnie w Polsce w 1945 r. pozostały trzy: PZPR, ZSL i SD.

Obywatele mogli mieć wrażenie, że każda z grup zawodowych jest reprezentowana przez jedno z ugrupowań. Jednak równocześnie pogłębiała się dominacja partii komunistycznej i wzmacniały się porozumienia międzypartyjne. W ten sposób ukształtował się w Polsce system partii hegemonicznejsystem partii hegemonicznejsystem partii hegemonicznej, specyficzny dla państw realnego socjalizmu, w którym, obok partii komunistycznej (w Polsce PZPR), działały również tzw. ugrupowania sojusznicze, połączone programowo z partią hegemoniczną, nazywane również satelickimi. System hegemoniczny zakłada trwałą przewagę partii komunistycznej, najczęściej płynącą z przynajmniej jednych sfałszowanych wyborów, i funkcjonuje według następujących zasad:

Zgodnie z tak ukształtowanym systemem partyjnym stronnictwa sojusznicze traktowane były jako partie środowiskowe: ZSL reprezentowała rolników, SD inteligencję, natomiast PZPR uznawano za partię wyrażającą interesy ogólnonarodowe. Tak ukształtowane relacje między partiami oznaczały dominację PZPR. Partie sojusznicze traktowane były przez władze PZPR w sposób instrumentalny, jako transmisja swojej polityki do mas. Nie uwzględniono samodzielności stronnictw ani ich roli w ich środowiskach. Prowadziło to do zmniejszenia aktywności partii i w rezultacie odpływu członków. Zmiany w relacjach między partiami nastąpiły po roku 1956, kiedy to partie satelickie odzyskały częściową samodzielność. Nie zmieniło to jednak w sposób zasadniczy hegemonii PZPR w polskim systemie partyjnym. Został on ostatecznie uprawomocniony nowelizacją konstytucji z 1976 r., kiedy wpisano do ustawy zasadniczej przewodnią rolę PZPR.

R11O1RHcH3olx

Zdjęcie przedstawia tłum ludzi zgromadzony na trybunach wokół boiska. Na murawie boiska znajdują się ludzie w trakcie występu. Ułożony jest kształt białego orła. W tle widać szeroką tablicę z białym orłem na czerwonym tle z napisem Przewodzi partia.

Podobną drogę kształtowania się systemu partii hegemonicznej możemy zaobserwować również w innych państwach realnego socjalizmu, które znalazły się w sowieckiej strefie wpływów po II wojnie światowej. Przykładem mogą być Czechosłowacja i Niemiecka Republika Demokratyczna.

System polityczny Czechosłowacji

W Czechosłowacji proces kształtowania się systemu partii hegemonicznej odbywał się w latach 1945–1948. Początkowo wydawało się, że pozostanie ona państwem demokratycznym i suwerennym, o czym mógł świadczyć powrót Edvard Beneša do Pragi w 1945 r. W skład pierwszego, utworzonego w 1945 r. rządu koalicyjnego weszli przedstawiciele wszystkich liczących się partii politycznych, w tym Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KSČ) i Partii Socjalistycznej, coraz bardziej przechylającej się w stronę komunistów.

RVcMwXcts50CE1

Zdjęcie przedstawia ścianę, na której powieszone są dwa portrety: Gottwalda i Stalina. Gottwald ma owalną twarz, krótkie włosy oraz ubrany jest w garnitur. Po lewej wisi flaga. Stalin ma podłużną twarz, podniesioną głowę, gęste wąsy, krótkie włosy oraz mundur. Po prawej wisi flaga ZSRS. Nad portretami znajduje się gwiazda z sierpem i młotem. Pod spodem jest napis po czesku.

W maju 1946 r. odbyły się pierwsze wolne wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego. Miały one charakter demokratyczny, ale zwyciężyli w nich komuniści, uzyskując 38% miejsc w parlamencie. Oznaczało to powierzenie funkcji premiera liderowi partii komunistycznej, Klementowi Gottwaldowi. Konsekwencją tego sukcesu były dalsze działania komunistów, których celem było zbudowanie w Czechosłowacji modelu sowieckiego. Wykorzystywano propagandę i oskarżano przedstawicieli partii demokratycznych o działania na szkodę państwa. W rezultacie partie opozycyjne próbowały doprowadzić do upadku rządu przez dymisje związanych z nimi ministrów. W konsekwencji tych działań komuniści zorganizowali manifestację, oskarżając przywódców partii opozycyjnych o próbę puczu.

Wskutek tych działań prezydent Edvard Beneš zaakceptował nowy skład rządu, w którym przewagę uzyskali komuniści i uzależnieni od nich politycy. Nie oznaczało to jednak akceptacji prowadzonej przez partię komunistyczną polityki. W maju 1948 r. została uchwalona nowa konstytucja, której prezydent Beneš nie podpisał. W konsekwencji zrezygnował z funkcji i wycofał się z życia publicznego. W następnych kilku miesiącach zostały przeprowadzone czystki polityczne, usunięto ze stanowisk państwowych osoby niecieszące się zaufaniem reżimu. Jednocześnie rozbito struktury terenowe partii opozycyjnych, sprowadzając je do roli atrap wielopartyjnego systemu politycznego. Ostatecznie w państwie tym istniał system partii hegemonicznej, którą była Komunistyczna Partia Czechosłowacji, natomiast partiami satelickimi podporządkowanymi jej były Ludowa Partia Czechosłowacji, Czechosłowacka Partia Socjalistyczna i Partia Wolności. Ze względu na formalnie federacyjną strukturę państwa istniały również Komunistyczna Partia Słowacji i Partia Odrodzenia Słowacji. Podobnie jak w Polsce, również w tym kraju hegemoniczna rola partii komunistycznej została wpisana w konstytucję.

Niemiecka Republika Demokratyczna

Nieco inaczej kształtował się system partii hegemonicznej w Niemieckiej Republice Demokratycznej (powstałej w 1949 r.). Jeszcze w okresie alianckiej okupacjiokupacjaokupacji Niemiec, w sowieckiej strefie wpływów, powstawało więcej partii politycznych niż po stronie zachodniej.

Reprezentowały one szerokie spektrum programowe. Odrodziła się wschodnioniemiecka CDU, liberalna Liberalno‑Demokratyczna Partia Niemiec. Z inicjatywy Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności, która reprezentowała komunistów, powstała partia „drobnomieszczańska”. Znalazło się również miejsce dla łagodniejszej wersji partii nazistowskiej – Narodowo‑Demokratycznej Partii Niemiec. Ten formalny pluralizm politycznypluralizm politycznypluralizm polityczny był pozorny, ponieważ wszystkie ugrupowania polityczne tworzyły Jednolity Front Antyfaszystowsko‑Demokratyczny (od 1949 r. Blok Demokratyczny), w którym w pełni dominowała Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności. Ostatecznie swoją przewagę partia ta udowodniła przed wyborami w 1950 r., kiedy tylko jej przedstawiciele decydowali o umieszczeniu na listach wyborczych członków innych ugrupowań. W ten sposób również w Niemieckiej Republice Demokratycznej powstał system partii hegemonicznej, którą była Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności.

Słownik